Αν όχι σε όλους, σίγουρα στους περισσότερους όταν ακούν τη λέξη «μάγισσα» τους έρχεται στο μυαλό μία γυναικεία φιγούρα πάνω σε σκουπόξυλο, που φορά ένα μυτερό μαύρο καπέλο.
Και όχι άδικα, καθώς εδώ και αιώνες οι μάγισσες απεικονίζονται κατ' αυτόν τον τρόπο. Από πού όμως προήλθε το στοιχείο του μυτερού καπέλου, το οποίο έχει συνδεθεί με τον ορισμό «μάγισσα»;
Από την Εποχή του Χαλκού έως τον Μεσαίωνα
Κωνικά καλύμματα εμφανίζονται ήδη από την Εποχή του Χαλκού, ως χρυσά τελετουργικά καπέλα με αστρονομικά σύμβολα, που φορούσαν πιθανότατα ιερείς. Παρόμοια μυτερά καπέλα βρέθηκαν και σε κινεζικές μούμιες, τις λεγόμενες «Μάγισσες του Subeshi».
Η θεωρία ότι το καπέλο προέρχεται από τις μεσαιωνικές ζυθοποιούς γυναίκες (alewives) θεωρείται σήμερα υπερβολική. Σύμφωνα με ιστορικούς, το καζάνι, η σκούπα και το καπέλο ήταν αντικείμενα που είχαν όλοι στα σπίτια τους, ενώ οι πραγματικές μάγισσες της εποχής συχνά απεικονίζονταν με ελεύθερα, ξέπλεκα μαλλιά, μια ένδειξη «ηθικής αταξίας».
Η Ισπανική Ιερά Εξέταση και το στίγμα
Σε διάφορες εποχές, το κωνικό καπέλο χρησιμοποιήθηκε ως μέσο διαπόμπευσης. Στον Μεσαίωνα, η Καθολική Εκκλησία επέβαλε στους Εβραίους άνδρες το Judenhut. Στην Ισπανική Ιερά Εξέταση, όσοι κατηγορούνταν για αίρεση ή μαγεία αναγκάζονταν να φορούν ψηλές κωνικές κουκούλες όπως το capirote ή coroza.
Στην τέχνη και τη λογοτεχνία
Το πρώτο καταγεγραμμένο παράδειγμα βρίσκεται στο βιβλίο The Wonders of the Invisible World (1693). Ωστόσο, πολλοί τότε φορούσαν κωνικά καπέλα, οπότε η εικόνα δεν θεωρείται αναγκαστικά «μαγική». Το μοτίβο ενισχύθηκε σταδιακά από την τέχνη και τα παραμύθια των 17ου–19ου αιώνων.
Ο διάσημος καλλιτέχνης Φρανσίσκο Γκόγια, στον πίνακα Witches’ Flight (1798), απεικονίζει μάγισσες με ψηλά κωνικά καπέλα, σε μια σάτιρα για τη δεισιδαιμονία. Στα παραμύθια του 17ου–19ου αιώνα, όπως η Σταχτοπούτα και η Ωραία Κοιμωμένη, οι ηρωίδες φορούν hennin – ψηλά κωνικά καλύμματα ευγενών γυναικών.
Τα καπέλα των ευγενών (hennin) ενέπνευσαν τις απεικονίσεις ηρωίδων σε παραμύθια, ενώ το μαύρο χρώμα αργότερα συνδέθηκε με τον «σκοτεινό» χαρακτήρα, ενισχύοντας τη σύνδεση με το κακό και τη νύχτα.
Από τον «Μάγο του Οζ» στη σύγχρονη ποπ κουλτούρα
Η σύγχρονη εικόνα της μάγισσας – πράσινο δέρμα, γαμψή μύτη, μυτερό καπέλο – καθιερώθηκε με τον Μάγο του Οζ. Η ταινία του 1939 σημάδεψε γενιές και εδραίωσε το καπέλο ως σύμβολο «κακίας».
Στη συνέχεια, σειρές όπως το Bewitched και το Charmed επαναπροσδιόρισαν τη μάγισσα ως πιο θετική φιγούρα, ενώ το μυθιστόρημα Wicked (1995) του Gregory Maguire και η θεατρική του μεταφορά έδωσαν στην Κακιά Μάγισσα της Δύσης όνομα – Έλφαμπα – και μια ιστορία που προκαλεί συμπάθεια.
Το Wicked έδωσε στη «Κακιά Μάγισσα» όνομα, παρελθόν και ανθρώπινη διάσταση. Η Ελφάμπα παρουσιάζεται ως παρεξηγημένη ηρωίδα, ενώ το καπέλο της – επανασχεδιασμένο από τον βραβευμένο με Όσκαρ Paul Tazewell – αποκτά νέο, συμβολικό νόημα.
Ένα σύμβολο που μεταμορφώνεται συνεχώς
Σήμερα, το καπέλο ερμηνεύεται και ως «αγωγός ενέργειας» από παγανιστές, ενώ την ίδια στιγμή, τα παιδιά συνεχίζουν να το διεκδικούν με λαχτάρα κάθε φορά που πλησιάζει η εποχή των τρομακτικών γιορτών. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι το καπέλο της μάγισσας αναδείχθηκε ως η δημοφιλέστερη στολή του Halloween στο Google το 2021.
Όπως οι παλιές ξυλογραφίες και τα παραμύθια διαμόρφωσαν την εικόνα του χθες, έτσι και οι σύγχρονες αναπαραστάσεις θα διαμορφώσουν την εικόνα του αύριο.
Παράλληλα, ο φεμινισμός έχει επανανοηματοδοτήσει τη μάγισσα ως σύμβολο γυναικείας δύναμης, ανεξαρτησίας και αντίστασης στην πατριαρχία. Το σύνθημα «Είμαστε οι κόρες των μαγισσών που δεν καταφέρατε να κάψετε» συνοψίζει αυτή τη νέα αντίληψη.