Για τις γυναίκες που κλήθηκαν να σχηματίσουν την περίφημη ορχήστρα, η μουσική ήταν ταυτόχρονα ένας μηχανισμός επιβίωσης και μια μορφή αντίστασης στην ναζιστική βαρβαρότητα.
Η ιστορία της Γυναικείας Ορχήστρας του Άουσβιτς είναι από εκείνες τις σκοτεινές αφηγήσεις του 20ού αιώνα που αποκαλύπτουν με τον πιο οξύ τρόπο τις αντιφάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης. Μουσική και θάνατος, ομορφιά και εξαθλίωση, πολιτισμός και απανθρωπιά συνυπήρξαν σε έναν χώρο που έγινε συνώνυμο με την πιο συστηματική βιομηχανία εξόντωσης που γνώρισε ποτέ ο κόσμος.
Στο Άουσβιτς, όπου πάνω από 1,1 εκατομμύρια άνθρωποι - στην πλειονότητά τους Εβραίοι - εξοντώθηκαν είτε στους θαλάμους αερίων είτε από τις κακουχίες, η μουσική δεν ήταν μια πράξη ελευθερίας αλλά εργαλείο εξουσίας, προπαγάνδας και ψυχολογικής βίας. Και όμως, για τις δεκάδες γυναίκες που κλήθηκαν να σχηματίσουν την περίφημη ορχήστρα, η μουσική ήταν ταυτόχρονα ένας μηχανισμός επιβίωσης, ένας δίαυλος επικοινωνίας με την ανθρώπινη πλευρά τους και, ενίοτε, μια μορφή αντίστασης μέσα από τη διατήρηση ενός εσωτερικού κόσμου που το στρατόπεδο προσπαθούσε να καταστρέψει.
Η ορχήστρα συγκροτήθηκε τον Απρίλιο του 1943 στο Μπίρκεναου, τμήμα του εκτεταμένου συγκροτήματος του Άουσβιτς. Ήταν η μόνη εξ ολοκλήρου γυναικεία ορχήστρα σε όλα τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης των ναζί. Στην αρχή αριθμούσε λίγες δεκάδες νεαρές κρατούμενες - κάποιες ήταν έφηβες μόλις 14 ετών - και σταδιακά έφτασε περίπου τις σαράντα.
Ο ρόλος της δεν ήταν καλλιτεχνικός αλλά χρησιμοθηρικός: κάθε πρωί και κάθε βράδυ έπαιζε εμβατήρια καθώς οι υπόλοιπες κρατούμενες οδηγούνταν σε καταναγκαστικά έργα έξω από το στρατόπεδο. Η παρουσία της μουσικής είχε σκοπό να επιβάλει ρυθμό, πειθαρχία και ταχύτητα στις κινήσεις των γυναικών, ώστε να διευκολύνεται η καταμέτρηση και η διοίκηση του στρατοπέδου. Τα κομμάτια ήταν περιορισμένα - δώδεκα εμβατήρια - και όταν τελείωνε το ρεπερτόριο, το ξανάρχιζαν από την αρχή.
Ένα ανεκτίμητο προνόμιο... και οι ενοχές
Οι ίδιες οι μουσικοί, ωστόσο, βρέθηκαν σε μια μοναδική και διφορούμενη θέση. Από τη μια πλευρά, η συμμετοχή στην ορχήστρα τους εξασφάλιζε ένα προνόμιο ανεκτίμητο: προστασία από την άμεση αποστολή στους θαλάμους αερίων. Στην πράξη, σχεδόν όλες όσες ανήκαν στον πυρήνα της ορχήστρας επέζησαν του Άουσβιτς, σε αντίθεση με το 90% των κρατουμένων που αφανίστηκαν.
Από την άλλη πλευρά, η μουσική τους χρησιμοποιούνταν για να εξαπατήσει, να ταπεινώσει και να βασανίσει τους άλλους κρατουμένους. Η εικόνα ενός βαλς ή μιας χαρούμενης μελωδίας την ώρα που αποσκελετωμένοι άνθρωποι κατευθύνονταν σε εξοντωτικά έργα ή που νέες αφίξεις έβγαιναν από τα τρένα με την ψευδαίσθηση ότι τους υποδέχεται μια κανονική κοινότητα, αποτελούσε σκληρή ειρωνεία.
Οι συγκλονιστικές μαρτυρίες των επιζώντων
Οι μαρτυρίες των επιζώντων δείχνουν την πολυπλοκότητα της εμπειρίας. Για την Ανίτα Λάσκερ, Γερμανοεβραία τσελίστρια μόλις δεκαοκτώ ετών, το παίξιμο της μουσικής υπήρξε μια πράξη υπέρβασης.
Θυμόταν τη μυστική βραδιά που με τρεις συγκρατούμενές της έπαιξαν την «Παθητική» συμφωνία του Μπετόβεν, σε διασκευή για τρία βιολιά και τσέλο. Ήταν σαν να έφευγαν για λίγο από την κόλαση του στρατοπέδου και να έμπαιναν σε έναν κόσμο ομορφιάς και πολιτισμού που κανείς δεν μπορούσε να τους στερήσει.
Για άλλους κρατουμένους, όμως, η μουσική της ορχήστρας ήταν ανυπόφορη. Η Σαρλότ Ντελμπό, Γαλλίδα αντιστασιακή, τη χαρακτήρισε «αφόρητη» όταν έβλεπε τους γυμνούς, εξουθενωμένους άνδρες να βγαίνουν για δουλειά υπό τους ήχους βαλς.
Η Περλ Πουφέλες θυμόταν ότι, όταν αποβιβάστηκε με την οικογένειά της στο στρατόπεδο, η μουσική την έκανε να πιστέψει πως τα πράγματα δεν θα ήταν τόσο άσχημα - μια ψευδαίσθηση που γρήγορα κατέρρευσε.
Η δεκατριάχρονη τότε Ειρήνη Ζίσμπλατ περιέγραφε πως αναγκάστηκαν να παρακολουθήσουν μια «γιορτινή συναυλία» καθισμένες πάνω σε καυτές στάχτες, με τον καπνό των κρεματορίων να τις πνίγει, βιώνοντας τη μουσική ως άλλη μια μορφή βασανιστηρίου.
Η ορχήστρα ως σωσίβιο
Η αμφισημία αυτή αντανακλάται και στις μαρτυρίες των ίδιων των μουσικών. Από τη μία, έβλεπαν την ορχήστρα ως σωσίβιο. Η Αλμα Ροζέ, Αυστριακή βιολονίστρια και ανιψιά του Γκούσταβ Μάλερ, ανέλαβε τη διεύθυνση της ορχήστρας και με την αυστηρή της πειθαρχία κατάφερε να διατηρήσει τη συνοχή της. Ήταν σκληρή, απαιτητική, συχνά φοβιστική, αλλά επαναλάμβανε στις μουσικούς ότι η ζωή τους εξαρτιόταν από το παίξιμό τους.
Πέθανε αιφνίδια τον Απρίλιο του 1944, πιθανότατα από δηλητηρίαση τροφής, αφήνοντας πίσω της ένα κληροδότημα αμφιλεγόμενο αλλά ζωτικό για την επιβίωση των γυναικών. Μετά τον πόλεμο, πολλές από τις επιζήσασες θεώρησαν πως η σκληρότητά της ήταν το μόνο που τις έσωσε από το αέριο. Από την άλλη, οι ίδιες γνώριζαν πως οι συγκρατούμενοί τους συχνά τις έβλεπαν με καχυποψία, θεωρώντας τις «προνομιούχες».
Η ιστορία της ορχήστρας δεν γράφτηκε χωρίς αντιπαραθέσεις. Το 1976 η Γαλλίδα τραγουδίστρια Φάνια Φενελόν εξέδωσε το βιβλίο Οι Μουσικοί του Άουσβιτς, το οποίο στη συνέχεια έγινε τηλεοπτική ταινία. Η αφήγησή της, ωστόσο, ήταν μυθιστορηματική και δραματοποιημένη, παρουσιάζοντας την Αλμα Ροζέ με ιδιαίτερα αρνητικό τρόπο.
Αυτό εξόργισε πολλές από τις άλλες επιζήσασες, όπως την Ανίτα Λάσκερ-Βάλφις, που αφιέρωσε τη ζωή της στην υπεράσπιση της μνήμης της ορχήστρας και στη μαρτυρία για το Ολοκαύτωμα. Για την Ανίτα και άλλες, η Φενελόν διαστρέβλωσε την αλήθεια και αδίκησε τον ρόλο της Αλμα ως «προστάτιδας» της ορχήστρας.
Πότε έληξε ο ρόλος της ορχήστρας
Η λειτουργία της ορχήστρας τελείωσε τον Νοέμβριο του 1944, όταν το στρατόπεδο εκκενώθηκε εν όψει της προέλασης του Κόκκινου Στρατού. Οι Εβραίες μουσικοί μεταφέρθηκαν στο Μπέργκεν-Μπέλζεν, όπου συνέχισαν να παλεύουν για την επιβίωση τους μέχρι την απελευθέρωση. Οι μη Εβραίες στάλθηκαν στο Ράβενσμπρικ.
Όσες επιβίωσαν, κουβάλησαν για πάντα το τραύμα της εμπειρίας, αλλά και το βάρος μιας ενοχής: έπαιξαν μουσική για να ζήσουν, γνωρίζοντας πως αυτό τους χάριζε μια πιθανότητα επιβίωσης που οι άλλοι δεν είχαν. Πολλές μετά τον πόλεμο περιέγραψαν την αίσθηση ότι η μουσική τους ταυτόχρονα τις έσωσε και τις στοίχειωσε.
Το ερώτημα που διατρέχει την ιστορία της γυναικείας ορχήστρας του Άουσβιτς είναι το ίδιο που αγγίζει πολλές πτυχές της ζωής στα στρατόπεδα: υπήρχε πραγματικά δυνατότητα επιλογής; Ήταν πράξη συνεργασίας ή αντίστασης το να παίξεις μουσική κάτω από τις εντολές των SS;
Οι μουσικοί επέλεξαν την επιβίωση, γνωρίζοντας ότι η εναλλακτική ήταν σχεδόν βέβαιος θάνατος. Κι όμως, η επιβίωση αυτή δεν σήμαινε λήθη. Για δεκαετίες μετά, οι γυναίκες αυτές επέστρεφαν ξανά και ξανά στη μνήμη του Άουσβιτς, αναζητώντας έναν τρόπο να δώσουν νόημα στη διφορούμενη εμπειρία τους.
Η ορχήστρα αυτή αποκαλύπτει και κάτι ακόμα: τον τρόπο που οι ναζί χρησιμοποίησαν τον ίδιο τον πολιτισμό για να επιβάλουν την απανθρωπιά τους. Η Γερμανία υπερηφανευόταν για τη μουσική της κληρονομιά, τον Μπετόβεν, τον Μπαχ, τον Βάγκνερ. Στο Άουσβιτς, η ίδια αυτή κληρονομιά εργαλειοποιήθηκε για να συγκαλύψει, να εξαπατήσει, να εξευτελίσει. Η μουσική, αντί να είναι σύμβολο ελευθερίας, έγινε υπόκρουση στην εξόντωση.
Κι όμως, η επιμονή των γυναικών να συνεχίσουν να παίζουν - έστω και για τους λάθος λόγους, έστω και με τη βία - απέδειξε ότι ακόμη και μέσα στην κόλαση, η μουσική μπορούσε να διατηρήσει έναν σπινθήρα ανθρωπιάς.
Το βράδυ που η Ανίτα Λάσκερ και οι συγκρατούμενές της έπαιξαν Μπετόβεν, αψηφώντας την απαγόρευση, έδειξαν ότι η μουσική μπορούσε να γίνει και πράξη αντίστασης. Σε έναν κόσμο όπου όλα είχαν καταρρεύσει, η τέχνη πρόσφερε μια φευγαλέα στιγμή ανύψωσης, μια ανάμνηση του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος.
Σήμερα, η ιστορία της Γυναικείας Ορχήστρας του Άουσβιτς δεν διαβάζεται μόνο ως κεφάλαιο του Ολοκαυτώματος αλλά και ως μελέτη πάνω στη σχέση τέχνης και εξουσίας, πολιτισμού και βαρβαρότητας. Θέτει δύσκολα ερωτήματα για την ηθική της επιβίωσης, για το πώς ο πολιτισμός μπορεί να εργαλειοποιηθεί και για το πώς η τέχνη, ακόμη και στρεβλωμένη, μπορεί να λειτουργήσει ως καταφύγιο.
Και δείχνει πως, όσο κι αν οι ναζί προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν τη μουσική για να ταπεινώσουν, στο τέλος εκείνες οι γυναίκες κράτησαν την τελευταία λέξη: έπαιξαν, επέζησαν και μαρτύρησαν ώστε οι φωνές τους να ακουστούν ξανά, όχι πια για να συνοδεύσουν πορείες προς τον θάνατο, αλλά για να θυμίζουν στις επόμενες γενιές ότι ακόμη και στο πιο σκοτεινό σημείο της ιστορίας, η τέχνη μπόρεσε να διατηρήσει ένα κομμάτι φωτός.