Στα 92 του χρόνια, ο Πολ Μπία παραμένει ο γηραιότερος εν ενεργεία αρχηγός κράτους στον κόσμο, και μόλις εξασφάλισε -σε μια εκλογή που οι περισσότεροι θεωρούν νοθευμένη- την όγδοη συνεχόμενη θητεία του.
Ο Πολ Μπία είναι ένα φάντασμα που αρνείται να φύγει. Για πάνω από τέσσερις δεκαετίες κυβερνά το Καμερούν, ένα έθνος νεανικό, ανήσυχο, κατακερματισμένο - και παγιδευμένο κάτω από τη σκιά του ίδιου προσώπου.
Στα 92 του χρόνια, ο Μπία παραμένει ο γηραιότερος εν ενεργεία αρχηγός κράτους στον κόσμο, και μόλις εξασφάλισε - σε μια εκλογή που οι περισσότεροι θεωρούν νοθευμένη - την όγδοη συνεχόμενη θητεία του. Αν ολοκληρώσει και αυτή, θα πλησιάζει τα 100 του χρόνια όταν παραδώσει την εξουσία (αν ποτέ την παραδώσει).
Οι δρόμοι της Γιαουντέ είναι σιωπηλοί, τα καταστήματα κλειστά, τα τεθωρακισμένα στους κόμβους μοιάζουν με μόνιμο σκηνικό. Όσοι τολμούν να μιλήσουν, το κάνουν ψιθυριστά. Σ’ ένα κράτος όπου η εξουσία είναι παντού, η εμπιστοσύνη έχει χαθεί εδώ και χρόνια.
Ένα πολιτικό φάντασμα που κυβερνά από την Ελβετία
Το Καμερούν, χώρα 30 εκατομμυρίων κατοίκων, έχει μέση ηλικία τα 19 χρόνια. Οι περισσότεροι πολίτες δεν έχουν γνωρίσει άλλον πρόεδρο στη ζωή τους. Ο Μπία, σπάνια παρών, κυβερνά από την απόσταση των ελβετικών του ξενοδοχείων. Εμφανίζεται ελάχιστα, μιλά ακόμη πιο σπάνια - και η φωνή του, όταν φτάνει, έρχεται μέσω ανακοινώσεων που μοιάζουν περισσότερο με βασιλικά διατάγματα παρά με πολιτικές δηλώσεις. Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας έκανε μόλις μία δημόσια εμφάνιση. Παρ’ όλα αυτά, το Συνταγματικό Συμβούλιο τον ανακήρυξε νικητή με ποσοστό 53,7%, έναντι 35,2% του αντιπάλου του, Ίσα Τσιρόμα Μπακαρί.
Η αντίδραση δεν άργησε. Διαδηλώσεις ξέσπασαν σε αρκετές πόλεις - στη Ντουάλα, εμπορική πρωτεύουσα της χώρας, και στο Γκαρουά, γενέτειρα του Τσιρόμα. Οι δυνάμεις ασφαλείας απάντησαν με βία, αφήνοντας πίσω τους τουλάχιστον τέσσερις νεκρούς και δεκάδες συλλήψεις.
Οι εικόνες είναι γνώριμες: νεαροί στους δρόμους με σημαίες και πέτρες, στρατιώτες με αυτόματα, ο φόβος διάχυτος. Είναι μια τελετουργία που επαναλαμβάνεται κάθε φορά που το καθεστώς χρειάζεται να αποδείξει ότι ακόμη ελέγχει την κατάσταση.
Ο αντίπαλος του Μπία, ο 79χρονος Ίσα Τσιρόμα, δεν είναι κάποιος επαναστάτης∙ υπήρξε για χρόνια υπουργός και εκπρόσωπος της κυβέρνησης. Η αποχώρησή του από το καθεστώς ερμηνεύτηκε περισσότερο ως ένδειξη φθοράς παρά ως ελπίδα ανανέωσης. Κι όμως, κατόρθωσε να εμπνεύσει ένα μέρος της νεολαίας που διψά για αλλαγή - ακόμη κι αν αυτή έρθει από «τον λιγότερο κακό», όπως είπε ένας καθολικός επίσκοπος που τον υποστήριξε.
Ανεξάρτητες μετρήσεις σε αρκετά εκλογικά τμήματα έδειχναν τον Τσιρόμα να προηγείται. Παρ’ όλα αυτά, τα επίσημα αποτελέσματα εμφάνισαν τον Μπία νικητή ακόμη και σε περιοχές όπου η στήριξή του θεωρούνταν ανύπαρκτη. Ορισμένοι μιλούν για εκλογική μηχανή που λειτουργεί αυτόματα: μια κυβέρνηση που ελέγχει τα πάντα - από την εκλογική επιτροπή έως το Συνταγματικό Συμβούλιο - δεν χάνει ποτέ.
Ο Τσιρόμα, δύο εβδομάδες πριν την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων, είχε ήδη αυτοανακηρυχθεί πρόεδρος. Τώρα ισχυρίζεται ότι το καθεστώς σχεδιάζει τη σύλληψή του, δημοσιεύοντας φωτογραφίες ελεύθερων σκοπευτών κοντά στο σπίτι του. Ίσως είναι υπερβολές∙ ίσως όχι. Στην Κεντρική Αφρική, η γραμμή ανάμεσα στη φήμη και στην αλήθεια είναι πιο λεπτή από το συρματόπλεγμα που περιβάλλει τα προεδρικά μέγαρα.
Φόβος που έχει γίνει συνήθεια
Το παράδοξο της εξουσίας του Μπία είναι πως επιβιώνει όχι χάρη στη λαϊκή πίστη, αλλά χάρη στην κόπωση. Οι πολίτες, έχοντας δει τόσα χρόνια καταστολής, διαφθοράς και αποτυχημένων εξεγέρσεων, κουράστηκαν να ελπίζουν. Το καθεστώς παίζει με αυτόν τον ψυχισμό, επιβάλλοντας μια σιωπηρή συμφωνία: όσο δεν αμφισβητείς τον πρόεδρο, μπορείς να επιβιώσεις. Αλλά η σιωπή δεν είναι συναίνεση: είναι φόβος που έχει γίνει συνήθεια.
Η χώρα βρίσκεται αντιμέτωπη με τρεις κρίσεις ταυτόχρονα: τζιχαντιστική βία στον βορρά, αυτονομιστική εξέγερση στα δυτικά και βαθιά ριζωμένη διαφθορά παντού. Το κράτος λειτουργεί περισσότερο ως μηχανισμός προστασίας των συμφερόντων της ελίτ παρά ως όργανο διακυβέρνησης.
Ο Μπία, μόνιμα απομονωμένος, μοιάζει περισσότερο με σύμβολο παρά με ηγέτη. Το πρόσωπό του εμφανίζεται σε αφίσες, οι ομιλίες του διαβάζονται από άλλους, η φυσική του παρουσία είναι σχεδόν μύθος. Κι όμως, παραμένει εκεί. Ένας παλιός βασιλιάς σ’ ένα βασίλειο που αλλάζει παρά τη θέλησή του.
Ένα αφρικανικό μοτίβο
Η νίκη του Μπία δεν είναι μόνο προσωπική. Είναι μέρος ενός ευρύτερου αφρικανικού μοτίβου: πληθυσμοί νέοι, γεμάτοι ενέργεια, διοικούμενοι από γηραιούς ηγέτες που επιβιώνουν χάρη σε παραποιημένες εκλογές, αδύναμους θεσμούς και εξωτερική ανοχή.
Στο Σουδάν, στη Γουινέα, στο Τσαντ, στο Γκαμπόν, η ιστορία είναι παρόμοια. Η εξουσία δεν παραδίδεται - αρπάζεται, κρατιέται και, όταν χρειάζεται, μεταβιβάζεται σαν οικογενειακό κειμήλιο. Ο Μπία είναι απλώς ο πιο ακραίος εκπρόσωπος αυτού του φαινομένου: ένας άνθρωπος που θα αγγίξει τα εκατό, κυβερνώντας μια χώρα όπου οι περισσότεροι δεν θα φτάσουν ποτέ τα πενήντα.
Η εκλογή του 2025 προκάλεσε οργή, αλλά και ένα αίσθημα déjà vu. Οι διαδηλωτές γνωρίζουν πως η αστυνομία θα πυροβολήσει, πως οι συλλήψεις θα γίνουν τη νύχτα, πως τα μέσα ενημέρωσης θα σωπάσουν. Παρ’ όλα αυτά, κατεβαίνουν στους δρόμους, όχι επειδή πιστεύουν ότι θα νικήσουν, αλλά γιατί η σιωπή έχει γίνει ανυπόφορη. Είναι μια πράξη μαρτυρίας περισσότερο παρά ελπίδας. Ένα μήνυμα προς έναν κόσμο που συχνά αδιαφορεί, ότι η δημοκρατία δεν είναι δεδομένη, αλλά κάτι που πρέπει να ξανακερδίζεται, ακόμη και με μικρές, απελπισμένες χειρονομίες.
Ο Μπία, όπως πάντα, παραμένει αόρατος. Δεν απηύθυνε λόγο, δεν εμφανίστηκε στους πανηγυρισμούς, δεν μίλησε καν στους υποστηρικτές του. Ένα σύντομο γραπτό μήνυμα στάλθηκε αντ’ αυτού, με τυπικές ευχαριστίες και υποσχέσεις για «σταθερότητα και συνέχεια».
Είναι ο τρόπος του να κυβερνά: με απουσία. Και ίσως αυτή η απουσία να είναι το μυστικό της διάρκειας του. Δεν προκαλεί, δεν ενθουσιάζει, δεν εξηγεί. Μόνο περιμένει, γνωρίζοντας πως το σύστημα που έχτισε δεν χρειάζεται πια την παρουσία του για να λειτουργεί.