Πίσω από αυτή την επιλογή κρύβεται μια σύνθετη ιστορία βιολογίας, πολιτισμού και εξέλιξης, μια ιστορία που αρχίζει πριν ακόμη γεννηθούμε και συνεχίζεται σε κάθε κίνηση που κάνουμε στην ενήλικη ζωή μας.
Περίπου εννέα στους δέκα ανθρώπους στον κόσμο γράφουν, τρώνε, χαιρετούν και αγγίζουν την οθόνη του κινητού τους με το δεξί χέρι. Η δεξιοχειρία μοιάζει σχεδόν αυτονόητη πραγματικότητα, μια αόρατη νόρμα που διαπερνά όλες τις κοινωνίες του πλανήτη.
Όμως πίσω από αυτή την απλότητα κρύβεται μια σύνθετη ιστορία βιολογίας, πολιτισμού και εξέλιξης, μια ιστορία που αρχίζει πριν ακόμη γεννηθούμε και συνεχίζεται σε κάθε κίνηση που κάνουμε στην ενήλικη ζωή μας.
«Γιατί είμαστε κυρίως δεξιόχειρες;»
Η ερώτηση «γιατί είμαστε κυρίως δεξιόχειρες;» δεν έχει μία και μόνο απάντηση. Αρχικά, ο ρόλος του πολιτισμού υπήρξε σημαντικός σε αρκετές κοινωνίες.
Σε διάφορες ασιατικές, αραβικές και αφρικανικές χώρες, η αριστερή πλευρά θεωρήθηκε για αιώνες «ακάθαρτη» ή ακατάλληλη για καθημερινές δραστηριότητες, γεγονός που οδήγησε πολλούς αριστερόχειρες να «μετατραπούν» σε δεξιόχειρες μέσα από πίεση, τιμωρίες ή απαγορεύσεις στο σχολείο και στο σπίτι.
Σε τέτοια περιβάλλοντα, τα ποσοστά αριστεροχειρίας μειώνονται τεχνητά. Ωστόσο, αυτό δεν αρκεί για να εξηγήσει γιατί, ακόμη και σε κοινωνίες χωρίς τέτοια ταμπού, οι αριστερόχειρες παραμένουν μια μικρή μειονότητα.
Πολύ νωρίτερα απ’ όσο θα φανταζόμασταν
Η επιστήμη δείχνει ότι η προτίμηση του ενός χεριού έναντι του άλλου διαμορφώνεται πολύ νωρίτερα απ’ όσο θα φανταζόμασταν. Σύμφωνα με τον ερευνητή Clyde Francks, το μοτίβο αυτό αρχίζει ήδη από τη μήτρα: από τη 10η εβδομάδα κύησης πολλά έμβρυα κινούν περισσότερο το δεξί τους χέρι, ενώ από τη 15η εβδομάδα τα περισσότερα προτιμούν να πιπιλάνε τον δεξιό αντίχειρα.
Αυτό δείχνει ότι η δεξιοχειρία αποτελεί κατά κάποιο τρόπο το «default» σχέδιο ανάπτυξης του εγκεφάλου, κάτι σαν μια γενετικά ενσωματωμένη κατεύθυνση που καθοδηγεί την κίνηση και τον έλεγχο λεπτών δεξιοτήτων.
Οι επιστήμονες έχουν εντοπίσει δεκάδες γονίδια που φαίνεται να επηρεάζουν αυτή την προδιάθεση. Κανένα δεν «καθορίζει» απολύτως αν κάποιος θα είναι δεξιόχειρας ή αριστερόχειρας, αλλά όλα μαζί διαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσονται τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου.
Σε αυτό το περίπλοκο σύστημα, μικρές τυχαίες διακυμάνσεις —στη συγκέντρωση ορισμένων μορίων, στον ρυθμό ανάπτυξης ορισμένων περιοχών— μπορούν να οδηγήσουν ένα άτομο στο να γίνει αριστερόχειρας. Είναι ένας συνδυασμός βιολογίας και τυχαιότητας που δείχνει ότι η αριστεροχειρία συχνά δεν εξηγείται από ειδικούς παράγοντες αλλά από μικρές διαφοροποιήσεις στην ανάπτυξη του εγκεφάλου.
Ο ρόλος της εξέλιξης προσθέτει ακόμη μία διάσταση. Αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν ότι οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν κυρίως το δεξί χέρι για τα εργαλεία τους εδώ και τουλάχιστον 500.000 χρόνια. Η επανάληψη κινήσεων, η διδασκαλία δεξιοτήτων από γενιά σε γενιά και η εξειδίκευση του δεξιού χεριού πιθανότατα ενίσχυσαν τη νευρωνική του προτίμηση. Έτσι, η δεξιοχειρία ίσως επικράτησε σταδιακά επειδή ευνοούσε την αποτελεσματικότερη χρήση εργαλείων — κρίσιμο παράγοντα για την επιβίωση των πρώτων ανθρώπων.
Μια πιο δραματική θεωρία
Υπάρχει όμως και μια πιο δραματική θεωρία: ότι η δεξιοχειρία ευνοήθηκε μέσα από τη μάχη. Σε μονομαχίες ή συγκρούσεις με αιχμηρά όπλα, ένας δεξιόχειρας είναι πιο πιθανό να πλήξει την αριστερή πλευρά του θώρακα του αντιπάλου, εκεί όπου βρίσκεται η καρδιά. Αν αυτό αύξανε έστω και στο ελάχιστο την πιθανότητα επιβίωσης, τότε με το πέρασμα χιλιάδων ετών η δεξιοχειρία θα είχε σημαντικό εξελικτικό πλεονέκτημα.
Ωστόσο, η αριστεροχειρία δεν εξαφανίστηκε ποτέ. Η σπανιότητά της φαίνεται ότι προσφέρει πλεονεκτήματα, καθώς κάνει τις κινήσεις ενός αριστερόχειρα πιο απρόβλεπτες —ιδιαίτερα σε μάχη ή αθλήματα όπως το τένις και η πυγμαχία. Αυτό το εξελικτικό «ισοζύγιο» ίσως εξηγεί γιατί σε όλες τις ανθρωπολογικές μελέτες τα ποσοστά δεξιόχειρων και αριστερόχειρων παραμένουν σταθερά: γύρω στο 90% και 10% αντίστοιχα.
Στην πραγματικότητα, το αν είμαστε δεξιόχειρες ή αριστερόχειρες προκύπτει από έναν συνδυασμό γενετικών προδιαθέσεων, τυχαίων διαφοροποιήσεων στην ανάπτυξη, κοινωνικών κανόνων και εξελικτικών πιέσεων.
Αυτό που θεωρούμε δεδομένο —η άνεση με την οποία γράφουμε ή κρατάμε ένα ποτήρι— είναι αποτέλεσμα μιας αόρατης, σύνθετης ιστορίας που εκτυλίχθηκε μέσα σε εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης και λίγους μήνες εμβρυϊκής ανάπτυξης.