Η επιστήμη της ψυχολογίας τα τελευταία χρόνια ανακαλύπτει ότι πίσω από αυτές τις μικρές, κρυφές μας συνήθειες κρύβεται ένας ολόκληρος μηχανισμός συναισθηματικής αμφιθυμίας.
Οι «ένοχες απολαύσεις» είναι μια από τις πιο περίεργες αντιφάσεις της καθημερινότητας: πράγματα που μας δίνουν χαρά, ανακούφιση ή απόλαυση, αλλά συνοδεύονται από ένα ανεπαίσθητο βάρος – μια ντροπή, μια αμηχανία, μια εσωτερική φωνή που λέει πως «δεν θα έπρεπε».
Αν και στις παρέες μας χρησιμοποιούμε τον όρο με ελαφρότητα, η επιστήμη της ψυχολογίας τα τελευταία χρόνια ανακαλύπτει ότι πίσω από αυτές τις μικρές, κρυφές μας συνήθειες κρύβεται ένας ολόκληρος μηχανισμός συναισθηματικής αμφιθυμίας.
Οι ένοχες απολαύσεις αποτελούν, όπως λέει μιλώντας στον ψυχιατρικό ιστότοπο Psyche.com ο κοινωνικός ψυχολόγος JJ Togans, ένα «εργαστήριο» όπου μπορούμε να παρατηρήσουμε πώς ο άνθρωπος ισορροπεί ανάμεσα στην επιθυμία και την αυτοεικόνα του, ανάμεσα στο ποιος είναι και στο ποιος θα ήθελε να είναι.
Τα αποτελέσματα ήταν τόσο προβλέψιμα όσο και αποκαλυπτικά
Σε μια πρόσφατη έρευνα με περισσότερους από 500 συμμετέχοντες, η ομάδα του Togans ζήτησε από τους εθελοντές να καταγράψουν μια δική τους ένοχη απόλαυση. Τα αποτελέσματα ήταν τόσο προβλέψιμα όσο και αποκαλυπτικά: οι μισές απαντήσεις αφορούσαν φαγητό – γλυκά, τηγανητά, fast food, φαγητά που προσφέρουν ανακούφιση αλλά όχι διατροφική αξία.
Η δεύτερη μεγάλη κατηγορία ήταν τα οπτικοακουστικά μέσα: παιδικές σειρές που έχουμε ξεπεράσει, reality που «ντρεπόμαστε» που βλέπουμε, ατελείωτο scrolling σε TikTok, mukbangs, binge-watching για ώρες. Υπήρχαν και πιο «σκοτεινές» εξομολογήσεις, όπως κάποιος που δήλωσε πως φωτογραφίζει άγνωστους σε αστείες ή ντροπιαστικές στιγμές για να τις δείξει μετά στους φίλους του.
Συνεχώς επιστρέφουμε στις ίδιες συνήθειες
Αυτό που ενδιαφέρει τους ψυχολόγους δεν είναι μόνο το τι επιλέγουμε, αλλά το πώς νιώθουμε γι’ αυτό. Οι συμμετέχοντες ανέφεραν έντονα αρνητικά συναισθήματα – ντροπή, ενοχή, αμηχανία. Αυτά συνδέονται άμεσα με τα δύο δομικά κριτήρια των ένοχων απολαύσεων: την αντίθεση με τις προσωπικές μας αξίες και τον φόβο κοινωνικής κατακραυγής.
Είναι η στιγμή που τρώμε κάτι που «δεν ταιριάζει» με την εικόνα μας ή όταν ντρεπόμαστε να παραδεχτούμε ότι βλέπουμε μια σειρά που θεωρείται «χαμηλής ποιότητας». Το «τι θα πουν οι άλλοι» διαπερνά βαθιά ακόμη και τη μικρότερη, πιο προσωπική μας συνήθεια.
Το ενδιαφέρον, όμως, είναι ότι τα θετικά συναισθήματα που προκύπτουν από μια ένοχη απόλαυση είναι συχνά πιο έντονα από τα αρνητικά. Ενθουσιασμός, ικανοποίηση, διασκέδαση – ένα ψυχικό κύμα που τελικά υπερισχύει και μας ωθεί να συνεχίσουμε, παρά το βάρος που το συνοδεύει.
Αυτό εξηγεί γιατί, ενώ ξέρουμε ότι θα νιώσουμε λίγο άσχημα, συνεχώς επιστρέφουμε στις ίδιες συνήθειες. Ο εγκέφαλός μας, λέει ο Togans, λειτουργεί με λογική «προσέγγισης»: όταν κάτι μάς προκαλεί ευχαρίστηση, το σώμα και το μυαλό τείνουν να το επιδιώξουν ξανά και ξανά.
Η έρευνα δείχνει επίσης ότι η ντροπή δρα σαν ένα κοινωνικό φίλτρο: όσο πιο πολλή ντροπή αισθανόμαστε για μια ένοχη απόλαυση, τόσο λιγότερο θέλουμε να την αποκαλύψουμε, σε κανέναν – ούτε σε αγνώστους ούτε σε φίλους.
Αντίθετα, ο ενθουσιασμός λειτουργεί αντίρροπα: όταν κάτι μας ενθουσιάζει πραγματικά, είναι πιθανότερο να το μοιραστούμε με στενούς φίλους, όχι όμως με ευρύτερους κύκλους. Έτσι, η ένοχη απόλαυση αποκτά και κοινωνική λειτουργία: ενώ συχνά είναι μια βαθιά προσωπική εμπειρία, παράλληλα μπορεί να γίνει αφορμή που φέρνει τους κολλητούς πιο κοντά, όπως μια κοινή... ανοησία που λειτουργεί σαν κοινός κώδικας εμπιστοσύνης.
Γιατί συνεχίζουμε να ενδίδουμε σε ένοχες απολαύσεις
Το μεγάλο ερώτημα, βέβαια, είναι γιατί, αφού μας επιβαρύνουν συναισθηματικά, συνεχίζουμε να ενδίδουμε σε ένοχες απολαύσεις. Η απάντηση, όπως δείχνει η έρευνα, είναι κυρίως μία: το άγχος. Οι άνθρωποι στρέφονται στις ένοχες απολαύσεις για να αποσυμπιεστούν, να ηρεμήσουν, να «πατήσουν παύση» στη μέρα τους.
Αυτό τα καθιστά σχεδόν τελετουργικά εργαλεία ψυχικής επιβίωσης. Μετά από μια δύσκολη μέρα, μετά από μια απογοήτευση, μετά από έναν χωρισμό, το σώμα και το μυαλό αναζητούν χαμηλή ένταση, επαναληπτικότητα, οικειότητα – ένα ασφαλές μαξιλάρι όπου μπορούν να ξεκουραστούν για λίγο.
Εδώ μπαίνει στο παιχνίδι και η αμφισημία του ανθρώπινου συναισθήματος. Όπως η κλασική εικόνα του αγγέλου και του διαβόλου στους ώμους μας, μέσα μας υπάρχουν διαρκώς δύο φωνές: μία που λέει «όχι, αυτό δεν ταιριάζει με την εικόνα σου» και μία που λέει «πήγαινέ το, θα σου κάνει καλό».
Οι ένοχες απολαύσεις είναι οι στιγμές όπου αυτές οι δύο φωνές συναντιούνται. Κι αν οι επιλογές μας στη ζωή – ποια δουλειά θα κάνουμε, πού θα ζήσουμε, με ποιον θα είμαστε – είναι σύνθετες διαπραγματεύσεις ανάμεσα στα θετικά και τα αρνητικά, τότε ίσως η μελέτη των ένοχων απολαύσεων μάς επιτρέπει να δούμε τον μηχανισμό αυτό σε μικρογραφία.
Ίσως τελικά αυτές οι μικρές, παράδοξες απολαύσεις να μην είναι καθόλου επιπόλαιες. Να είναι στιγμές στις οποίες συναντάμε την πιο ανθρώπινη εκδοχή του εαυτού μας: κάποιος που παλεύει ανάμεσα στο ποιος θέλει να είναι και στο πώς βρίσκει χαρά.
Και την επόμενη φορά που θα πατήσετε play σε μια «ντροπιαστική» σειρά ή θα ανοίξετε το παγωτό τα μεσάνυχτα, ίσως να αξίζει να σκεφτείτε όχι τι σημαίνει αυτό για την εικόνα σας, αλλά τι αποκαλύπτει για την ψυχολογία σας.