Για μερικούς ανθρώπους, το φαγητό μπορεί να γίνει μια ουσία εξάρτησης - όχι μεταφορικά, αλλά βιολογικά.
Για δεκαετίες, ο όρος «εθισμός στο φαγητό» ακουγόταν σαν υπερβολή, μια χαριτωμένη ατάκα που συνόδευε την αδυναμία μας απέναντι στη σοκολάτα ή στα γλυκά των γιορτών. Κι όμως, η ψυχίατρος και ερευνήτρια Claire Wilcox, μέλος του Πανεπιστημίου του Νέου Μεξικού, υποστηρίζει ότι αυτή η «χαριτωμένη ατάκα» μπορεί να κρύβει κάτι πολύ πιο βαθύ και ανησυχητικό.
Στο πρόσφατο άρθρο της στο The Conversation, βασισμένο σε δεκαετίες έρευνας και κλινικής εμπειρίας, η Wilcox περιγράφει με ψυχραιμία και επιστημονική ακρίβεια αυτό που πλέον όλο και περισσότεροι ειδικοί αποδέχονται: ότι ορισμένα τρόφιμα, κυρίως εκείνα που είναι πλούσια σε ζάχαρη και υπερεπεξεργασμένα συστατικά, δρουν στον εγκέφαλο με τρόπο σχεδόν πανομοιότυπο με τα ναρκωτικά. Και ότι για μερικούς ανθρώπους, το φαγητό μπορεί να γίνει μια ουσία εξάρτησης - όχι μεταφορικά, αλλά βιολογικά.
Διεγείρουν τον εγκέφαλο με τρόπο παρόμοιο με την κοκαΐνη
Η Wilcox δεν είναι θεωρητικός των εντυπώσεων. Ως ψυχίατρος με ειδίκευση στις διαταραχές εθισμού και υπερφαγίας, έχει παρακολουθήσει ασθενείς να παλεύουν όχι μόνο με το βάρος τους, αλλά με μια δύναμη που φαίνεται να υπερβαίνει τη βούληση: την ανάγκη για συγκεκριμένα τρόφιμα που διεγείρουν τον εγκέφαλο με τρόπο παρόμοιο με την κοκαΐνη ή τη νικοτίνη.
Η ίδια έχει συγγράψει δύο βιβλία πάνω στο θέμα - το επιστημονικό Food Addiction, Obesity and Disorders of Overeating (2021) και το πιο πρόσφατο Rewire Your Food-Addicted Brain (2025) - και περιγράφει πώς οι νευροεπιστήμες αποκαλύπτουν όλο και περισσότερες ομοιότητες ανάμεσα στο «τσιγάρο» και το «ντόνατ».
Ο εθισμός, εξηγεί η Wilcox, είναι μια νευροβιολογική διαδικασία που βασίζεται στην αναδιοργάνωση τριών βασικών συστημάτων του εγκεφάλου: του συστήματος ανταμοιβής, του συστήματος στρες και του συστήματος εκτελεστικού ελέγχου. Όλα ξεκινούν με τη ντοπαμίνη, τον χημικό αγγελιαφόρο της ευχαρίστησης. Όταν κάποιος καταναλώνει μια ουσία - ή ένα τρόφιμο - που διεγείρει αυτό το σύστημα, ο εγκέφαλος μαθαίνει ότι το ερέθισμα αυτό φέρνει ευχαρίστηση και αρχίζει να το επιζητά ξανά και ξανά.
Αυτή η «μάθηση», γνωστή ως εξαρτησιογόνος ενίσχυση, είναι που κάνει το βλέμμα ενός χρήστη να αναζητά τη σύριγγα ή το άρωμα ενός φαγητού να προκαλεί ανεξέλεγκτη επιθυμία. Ο εγκέφαλος δεν ξεχωρίζει εύκολα αν η πηγή είναι ηρωίνη ή κρουασάν - απλώς μαθαίνει πως «αυτό με κάνει να νιώθω καλά».
Όταν όμως η κατανάλωση συνεχίζεται, το δεύτερο σύστημα - εκείνο της αντίδρασης στο στρες - αρχίζει να παραμορφώνεται. Το σώμα αναπτύσσει ανοχή και χρειάζεται όλο και μεγαλύτερες ποσότητες της ουσίας ή του φαγητού για να βιώσει το ίδιο συναίσθημα. Η στέρηση οδηγεί σε δυσφορία: ευερεθιστότητα, κατήφεια, άγχος.
Έτσι, ο εγκέφαλος δεν κυνηγά πλέον μόνο την ευχαρίστηση, αλλά και την ανακούφιση από τον πόνο της απουσίας. Είναι η στιγμή που ο εθισμός παγιώνεται. Και τελικά, το τρίτο σύστημα - ο προμετωπιαίος φλοιός, η περιοχή του αυτοελέγχου - αρχίζει να υποχωρεί. Η ικανότητα του ατόμου να αντισταθεί φθίνει, και η συνήθεια αποκτά τη δύναμη του εξαναγκασμού.
Ίδια χαρακτηριστικά με οποιαδήποτε άλλη μορφή εθισμού
Το εντυπωσιακό, σημειώνει η Wilcox, είναι ότι σε δεκάδες εργαστηριακές μελέτες παρατηρείται η ίδια νευρωνική δραστηριότητα όταν κάποιος εκτίθεται σε εικόνες υπερεπεξεργασμένων τροφών, όπως γλυκά ή πίτσες, με εκείνη που εμφανίζουν οι τοξικομανείς μπροστά σε ναρκωτικά ερεθίσματα. Το σύστημα ανταμοιβής του εγκεφάλου «ανάβει» με τον ίδιο τρόπο.
Σε κλινικό επίπεδο, τα άτομα με έντονη εξάρτηση από τη ζάχαρη ή το πρόχειρο φαγητό παρουσιάζουν τα ίδια χαρακτηριστικά με οποιαδήποτε άλλη μορφή εθισμού: απώλεια ελέγχου, εμμονική σκέψη γύρω από την ουσία, αποτυχημένες προσπάθειες αποχής, και τελικά συνέχιση της συμπεριφοράς παρά τις συνέπειες.
Ακόμη πιο ενδεικτικό είναι ότι η απότομη διακοπή μιας δίαιτας πλούσιας σε ζάχαρη μπορεί να προκαλέσει σύνδρομο στέρησης: εκνευρισμό, πονοκεφάλους, κατάθλιψη, ακόμα και σωματικά συμπτώματα που θυμίζουν εκείνα της διακοπής νικοτίνης ή οπιοειδών.
Ταυτόχρονα, η υπερβολική κατανάλωση τέτοιων τροφών φαίνεται να επηρεάζει αρνητικά τον προμετωπιαίο φλοιό και τον ιππόκαμπο - τις περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη μνήμη, την κρίση και τον αυτοέλεγχο. Οι επιπτώσεις δεν είναι μόνο μεταβολικές, αλλά και γνωσιακές.
Η Wilcox αναφέρει ένα χαρακτηριστικό πείραμα: όταν υπέρβαρα άτομα εκτέθηκαν σε δελεαστικά τρόφιμα και τους ζητήθηκε να αντισταθούν σκεπτόμενα κάτι άλλο, η δραστηριότητα στον προμετωπιαίο φλοιό τους ήταν πολύ πιο έντονη σε σχέση με άτομα φυσιολογικού βάρους. Αυτό σημαίνει ότι για εκείνους η προσπάθεια αντίστασης ήταν πολύ πιο επίπονη, σαν να πρέπει να σηκώσουν μεγαλύτερο βάρος. Ο εγκέφαλος ενός ανθρώπου με εθιστική σχέση με το φαγητό δουλεύει διπλά για να πει «όχι».
Η πλήρης αποχή δεν είναι επιλογή
Το ερώτημα που προκύπτει είναι πώς θεραπεύεται ένας εθισμός σε κάτι που δεν μπορούμε να κόψουμε. Η Wilcox είναι σαφής: η πλήρης αποχή δεν είναι επιλογή. Το φαγητό, σε αντίθεση με τις ουσίες, είναι απαραίτητο για την επιβίωση. Και εδώ έγκειται η μεγαλύτερη πρόκληση της διαταραχής.
Οι παραδοσιακές θεραπείες για τις διατροφικές διαταραχές, όπως η βουλιμία ή η υπερφαγία, συχνά αποθαρρύνουν κάθε μορφή περιορισμού, θεωρώντας ότι αυτό μπορεί να οδηγήσει σε φαύλο κύκλο στέρησης και βουλιμικών επεισοδίων. Από την άλλη, τα πρωτόκολλα απεξάρτησης βασίζονται ακριβώς στην αποχή.
Η συγγραφέας αναφέρει το παράδειγμα της ψυχιάτρου Kim Dennis, που προσπαθεί να συνδυάσει τα δύο μοντέλα. Στην κλινική της, οι ασθενείς δεν καλούνται να μειώσουν θερμίδες, αλλά να παρατηρήσουν ποια τρόφιμα προκαλούν «εθιστική» συμπεριφορά - εκείνα που δεν μπορούν να σταματήσουν να καταναλώνουν - και να προσπαθήσουν σταδιακά να τα αποφύγουν, χωρίς τιμωρία ή ενοχή.
Ο στόχος δεν είναι η δίαιτα, αλλά η απελευθέρωση. Είναι μια δύσκολη ισορροπία, γιατί ο εθισμός στο φαγητό ακουμπά τόσο στη βιοχημεία όσο και στην ψυχολογία: το σώμα ζητά, ο νους προσπαθεί να πει όχι, και ο φαύλος κύκλος συνεχίζεται.
Η Wilcox πιστεύει ότι η επιστημονική κοινότητα πλησιάζει στη στιγμή που το «σύνδρομο υπερεπεξεργασμένου φαγητού» θα καταγραφεί επίσημα στα διαγνωστικά εγχειρίδια, όπως το DSM και το ICD του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας.
Αυτό θα ανοίξει τον δρόμο για χρηματοδότηση έρευνας και, κυρίως, για εξειδικευμένες θεραπείες που θα βοηθούν τους ανθρώπους να ανακτήσουν μια υγιή σχέση με το φαγητό τους χωρίς να χρειάζεται να το δαιμονοποιούν. «Όταν καταλάβουμε ποια θεραπεία λειτουργεί για ποιον», γράφει, «οι άνθρωποι δεν θα χρειάζεται να υποφέρουν σιωπηλά».
Η συζήτηση που ανοίγει η Claire Wilcox είναι επαναστατική και επικίνδυνα επίκαιρη. Στον δυτικό κόσμο της υπερπροσφοράς και της βιομηχανικής ζάχαρης, η ιδέα ότι τα τρόφιμα μπορούν να επαναπρογραμματίσουν τον εγκέφαλο και να δημιουργήσουν έναν νέο τύπο εξάρτησης είναι μια αλήθεια που αγγίζει όλους μας. Αν ο εθισμός είναι η αδυναμία να πεις «αρκετά», τότε ίσως η πιο κοινή μορφή του δεν βρίσκεται στα μπαρ ή στις λέσχες, αλλά στα ράφια των σούπερ μάρκετ.