Οι ινδικές πόλεις έχουν να αντιμετωπίσουν δύο παράλληλες προκλήσεις: την αυξανόμενη πλαστική ρύπανση και τη φτώχεια που άφηνε εκατοντάδες ανθρώπους χωρίς σταθερό γεύμα.
Σε μια ανοιξιάτικη μέρα στην κεντρική Ινδία, η μυρωδιά από φρεσκοτηγανισμένες σαμόσες αναδύεται από ένα μικρό καφενείο της πόλης Αμπικαπούρ. Οι ξύλινοι πάγκοι είναι γεμάτοι ανθρώπους που κρατούν στα χέρια τους μεταλλικά πιάτα με ρύζι, κάρυ και νταλ. Η εικόνα μοιάζει γνώριμη, θα μπορούσε να είναι μια ακόμη ταβέρνα της καθημερινότητας.
Όμως, εδώ η πληρωμή δεν γίνεται με χρήματα. Ο πελάτης αφήνει στο ταμείο πλαστικά μπουκάλια, σακούλες ή περιτυλίγματα. Ένα κιλό πλαστικού «κοστίζει» ένα πλήρες γεύμα· μισό κιλό ισοδυναμεί με ένα πρωινό. Αυτό είναι το «Garbage Café», μια πρωτοβουλία που συνδέει την πείνα με την ανακύκλωση.
Δύο παράλληλες προκλήσεις: ρύπανση και φτώχεια
Η ιδέα των «Εστιατορίων Σκουπιδιών» γεννήθηκε το 2019 από τον δημοτικό οργανισμό του Αμπικαπούρ (Ambikapur Municipal Corporation - AMC). Η πόλη, περίπου 120.000 κατοίκων, είχε να αντιμετωπίσει δύο παράλληλες προκλήσεις: την αυξανόμενη πλαστική ρύπανση και τη φτώχεια που άφηνε εκατοντάδες ανθρώπους χωρίς σταθερό γεύμα.
«Περισσότερα σκουπίδια, καλύτερη γεύση» είναι το σύνθημα που υιοθετήθηκε, και πράγματι, από τότε το μικρό καφενείο δίπλα στον κεντρικό σταθμό λεωφορείων έχει γίνει σημείο συνάντησης για τους πιο αδύναμους κρίκους της κοινωνίας.
«Έχει αλλάξει τη ζωή μας»
Μια από αυτούς είναι η Ράσμι Μοντάλ. Κάθε πρωί ξεκινά να μαζεύει πλαστικά από τους δρόμους και τους κάδους. Παλαιότερα, τα πουλούσε σε εμπόρους ανακύκλωσης για περίπου 10 ρουπίες το κιλό - ποσό μηδαμινό για να θρέψει την οικογένειά της. Σήμερα, με την ίδια ποσότητα εξασφαλίζει ένα χορταστικό γεύμα για όλους. «Έχει αλλάξει τη ζωή μας», λέει.
Η λειτουργία του καφέ είναι απλή: Ο πολίτης φέρνει το πλαστικό, το παραδίδει στο προσωπικό και παίρνει αμέσως φαγητό. Στη συνέχεια, τα απορρίμματα μεταφέρονται σε ειδικά τοπικά κέντρα διαχείρισης (SLRM), όπου γίνεται διαλογή σε περισσότερες από 60 κατηγορίες.
Από εκεί, το υλικό είτε ανακυκλώνεται σε νέες πρώτες ύλες, είτε χρησιμοποιείται για έργα υποδομής, όπως η κατασκευή δρόμων. Με τον τρόπο αυτόν, το καφέ δεν προσφέρει απλώς γεύματα, αλλά τροφοδοτεί έναν ολόκληρο κύκλο οικονομίας και ανακύκλωσης.
Σύμφωνα με τα στοιχεία, από το 2019 έως σήμερα έχουν συλλεγεί σχεδόν 23 τόνοι πλαστικού μέσω του καφέ, συμβάλλοντας στη μείωση των ποσοτήτων που κατέληγαν στις χωματερές.
Ο Ρίτες Σάινι, υπεύθυνος καθαριότητας της πόλης, εξηγεί ότι η ποσότητα μπορεί να φαίνεται μικρή σε σχέση με τους συνολικά 226 τόνους πλαστικού που παράγει ετησίως το Αμπικαπούρ, όμως πρόκειται για υλικά που δύσκολα θα περνούσαν από το κανονικό δίκτυο συλλογής. Ακόμη πιο σημαντικό είναι, όπως λέει, ότι το πρόγραμμα ενθαρρύνει την ενεργό συμμετοχή των πολιτών, διδάσκοντάς τους στην πράξη τη σημασία της ανακύκλωσης.
«Πόλη μηδενικών απορριμμάτων»
Το Αμπικαπούρ εδώ και χρόνια επιχειρεί να μετατραπεί σε «πόλη μηδενικών απορριμμάτων». Το 2016 έκλεισε τον τεράστιο σκουπιδότοπο 16 στρεμμάτων που βρισκόταν λίγα χιλιόμετρα έξω από το κέντρο, μετατρέποντάς τον σε πάρκο. Σήμερα, 20 αποκεντρωμένα κέντρα διαχείρισης απορριμμάτων απασχολούν περίπου 480 γυναίκες -τις αποκαλούμενες «αδελφές καθαριότητας» (swachhata didis)-, οι οποίες κάνουν καθημερινά πόρτα-πόρτα συλλογή σκουπιδιών και τα ταξινομούν με προσοχή. Για πολλές από αυτές, η εργασία αυτή προσφέρει μηνιαίο εισόδημα 8.000 έως 10.000 ρουπιών, προσφέροντας οικονομική ανεξαρτησία και κοινωνική αναγνώριση.
Ωστόσο, η καθημερινότητα παραμένει σκληρή. Όσοι μαζεύουν το πλαστικό από τους δρόμους, όπως η Ράσμι, δεν έχουν πάντα γάντια, μάσκες ή προστατευτικό εξοπλισμό, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν από μολύνσεις ή τραυματισμούς. Ειδικοί, όπως η καθηγήτρια Μινάλ Πάθακ του Πανεπιστημίου του Αχμενταμπάντ, προειδοποιούν ότι χωρίς κατάλληλη προστασία οι ρακοσυλλέκτες εκτίθενται καθημερινά σε τοξικές ουσίες και σε επικίνδυνα απόβλητα.
Παρά τα προβλήματα, το παράδειγμα του Αμπικαπούρ κερδίζει έδαφος. Παρόμοια «garbage cafes» εμφανίστηκαν σε άλλες πόλεις: στη Σιλιγκούρι της Δυτικής Βεγγάλης, όπου το πλαστικό ανταλλάσσεται με γεύματα· στη Μουλούγκου της πολιτείας Τελανγκάνα, όπου ένα κιλό πλαστικού ισοδυναμεί με ίση ποσότητα ρυζιού· στη Μισούρη της Καρνατάκα, όπου τα κρατικά εστιατόρια «Ίντιρα» δίνουν πρωινό ή γεύμα ανάλογα με το βάρος πλαστικού. Σε κάποιες περιοχές, όπως στην Ούταρ Πραντές, η ανταλλαγή αφορά ακόμη και είδη υγιεινής, όπως σερβιέτες.
Η ιδέα ταξιδεύει και εκτός Ινδίας
Η ιδέα ταξιδεύει και εκτός Ινδίας. Στην Καμπότζη, γύρω από τη λίμνη Τονλέ Σαπ που πνίγεται στα πλαστικά, παρόμοια προγράμματα επιτρέπουν στους κατοίκους να ανταλλάσσουν απορρίμματα με ρύζι. Ένα τοπικό αλλά παγκοσμίως επίκαιρο μήνυμα: Τα σκουπίδια μπορούν να αποκτήσουν αξία όταν ενταχθούν σε ένα δίκτυο κοινωνικής αλληλεγγύης και βιώσιμης ανάπτυξης.
Δεν λείπουν όμως και οι αποτυχημένες απόπειρες. Στο Νέο Δελχί, για παράδειγμα, λειτούργησαν περισσότερα από 20 «garbage cafes» από το 2020, αλλά σταδιακά εγκαταλείφθηκαν λόγω ελλιπούς υποδομής, χαμηλής συμμετοχής και περιορισμένης κρατικής στήριξης. Σε πόλεις με χαμηλότερη φτώχεια, το κίνητρο για ανταλλαγή απορριμμάτων με γεύματα είναι μικρότερο. Η επιτυχία φαίνεται να συνδέεται άμεσα με το κοινωνικό πλαίσιο: εκεί όπου η πείνα είναι ακόμη καθημερινή απειλή, η ανταμοιβή με φαγητό έχει τεράστια βαρύτητα.
Η συζήτηση για το μέλλον των καφέ αυτών ανοίγει αναπόφευκτα το μεγαλύτερο θέμα: Μπορούν τέτοιες πρωτοβουλίες να λύσουν το πρόβλημα του πλαστικού; Οι ειδικοί είναι συγκρατημένοι. Από τη μία πλευρά, το μοντέλο του Αμπικαπούρ έχει συμβάλει ουσιαστικά στη μείωση των απορριμμάτων και στη στήριξη φτωχών πληθυσμών.
Από την άλλη, το συνολικό μέγεθος της πλαστικής κρίσης παραμένει τεράστιο, με την υπερπαραγωγή και τα μη ανακυκλώσιμα υλικά να συνιστούν μια παγκόσμια απειλή. «Είναι μια καλή αρχή, αλλά χρειαζόμαστε μεγαλύτερες αλλαγές», τονίζει η Πάθακ.
Παρά την αβεβαιότητα, οι εικόνες μέσα στο μικρό καφενείο του Αμπικαπούρ λένε μια αλήθεια που δύσκολα μπορεί να αγνοηθεί. Ο συνδυασμός ζεστού φαγητού, χαμόγελων και μιας στοίβας πλαστικών μπουκαλιών στην άκρη του πάγκου φανερώνει πώς η ευρηματικότητα μπορεί να μετατρέψει δύο προβλήματα -την πείνα και τα σκουπίδια- σε μια κοινή λύση.
Οι πελάτες φεύγουν χορτάτοι και η πόλη λίγο πιο καθαρή. Σε μια χώρα που παλεύει με τις αντιφάσεις της ανάπτυξης και της φτώχειας, τα «garbage cafes» δεν είναι απλώς μια φιλόδοξη ιδέα· είναι ένα πείραμα κοινωνικής δικαιοσύνης, περιβαλλοντικής ευαισθησίας και συλλογικής δράσης.