Το 1966, το ισπανικό χωριό Παλομάρες ανακάλυψε τι συνέβη όταν οι ΗΠΑ έριξαν κατά λάθος πάνω του μια βόμβα υδρογόνου.
Ήταν ένα ήπιο χειμωνιάτικο πρωινό, στην κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου.
Στις 17 Ιανουαρίου 1966, γύρω στις 10:30 π.μ., ένας Ισπανός ψαράς είδε κάτι να πέφτει από τον ουρανό. Κάτι κρεμόταν από κάτω του, αλλά δεν μπορούσε να διακρίνει τι ήταν.
Την ίδια στιγμή, στο κοντινό ψαροχώρι Παλομάρες, οι ντόπιοι κοίταξαν τον ίδιο ουρανό και είδαν μια πολύ διαφορετική σκηνή: δύο γιγάντιες φωτιές που έπεφταν κατακόρυφα προς το μέρος τους. Μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα, η γη σείστηκε κάτω από τα πόδια τους και επακολούθησε ένα μετα-αποκαλυπτικό σκηνικό.
Λίγες εβδομάδες αργότερα, ο αμερικανός Φίλιπ Μάγιερς έλαβε ένα μήνυμα μέσω τέλεξ. Εκείνη την εποχή, εργαζόταν ως αξιωματικός εξουδετέρωσης βομβών στη Ναυτική Αεροπορική Βάση Σιγκόνελα, στην ανατολική Σικελία. Του είπαν ότι υπήρχε μια άκρως απόρρητη κατάσταση έκτακτης ανάγκης στην Ισπανία και ότι έπρεπε να παρουσιαστεί εκεί μέσα σε λίγες μέρες.
Ωστόσο, η αποστολή δεν ήταν τόσο μυστική όσο ήλπιζε ο στρατός. «Δεν ήταν έκπληξη που με κάλεσαν», λέει ο Meyers. Ακόμη και το κοινό γνώριζε τι συνέβαινε. Όταν παρευρέθηκε σε ένα δείπνο εκείνο το βράδυ, συνειδητοποίησε ότι όλοι γνώριζαν τι είχε συμβεί.
Για εβδομάδες ολόκληρες, εφημερίδες σε όλο τον κόσμο έγραφαν φήμες για ένα τρομερό ατύχημα: δύο αμερικανικά στρατιωτικά αεροσκάφη είχαν συγκρουστεί στον αέρα, σκορπίζοντας τέσσερις θερμοπυρηνικές βόμβες B28 στην θάλασσα του Παλομάρες. Τρεις ανακτήθηκαν γρήγορα από την ξηρά, αλλά μία είχε εξαφανιστεί στην καταγάλανη θάλασσα προς τα νοτιοανατολικά, μέσα στον βυθό της Μεσογείου. Τώρα είχε ξεκινήσει η αναζήτηση για να βρεθεί – μαζί με την κεφαλή 1,1 μεγατόνων, με εκρηκτική δύναμη 1.100.000 τόνων TNT.
Στις 7 Απριλίου 1966 βρέθηκε τελικά το χαμένο πυρηνικό όπλο που ο αμερικανικός στρατός έψαχνε απεγνωσμένα για 80 ημέρες. Η κεφαλή, με εκρηκτική δύναμη 100 φορές μεγαλύτερη από τη βόμβα που ρίχτηκε στη Χιροσίμα, ανασύρθηκε προσεκτικά από βάθος 869 μέτρων από τη Μεσόγειο Θάλασσα και μεταφέρθηκε με προσοχή στο αεροπλανοφόρο USS Petrel.
Μόλις μεταφέρθηκε στο πλοίο, οι αξιωματικοί έκοψαν με προσοχή το περίβλημα της θερμοπυρηνικής συσκευής για να την αφοπλίσουν. Μόνο τότε όλοι μπόρεσαν να αναπνεύσουν με ανακούφιση – η τελευταία από τις τέσσερις βόμβες υδρογόνου που είχαν ρίξει κατά λάθος οι ΗΠΑ στην Ισπανία είχε ανακτηθεί.
«Δεν ήταν το πρώτο ατύχημα με πυρηνικά όπλα», δήλωσε ο δημοσιογράφος της BBC Chris Brasher όταν έστειλε ρεπορτάζ από τον τόπο του συμβάντος το 1968. «Το Πεντάγωνο καταγράφει τουλάχιστον εννέα προηγούμενα ατυχήματα με αεροσκάφη που μετέφεραν βόμβες υδρογόνου. Αλλά αυτό ήταν το πρώτο ατύχημα σε ξένο έδαφος, το πρώτο που αφορούσε πολίτες και το πρώτο που τράβηξε την προσοχή του κόσμου».
Η επιχείρηση Chrome Dome
Αυτή η τρομακτική κατάσταση είχε προκληθεί από μια αμερικανική επιχείρηση με την κωδική ονομασία Chrome Dome. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, οι ΗΠΑ είχαν αναπτύξει ένα σχέδιο για να αποτρέψουν τον αντίπαλό τους στον Ψυχρό Πόλεμο, τη Σοβιετική Ένωση, από το να εξαπολύσει κάποιο προληπτικό χτύπημα εναντίον τους. Μια περίπολος από πυρηνικά εξοπλισμένα βομβαρδιστικά B-52 θα διέσχιζε συνεχώς τον ουρανό, έτοιμη να επιτεθεί στη Μόσχα ανά πάσα στιγμή. Ωστόσο, για να παραμείνουν στον αέρα σε αυτές τις μακρές διαδρομές, τα αεροσκάφη έπρεπε να ανεφοδιαστούν με καύσιμα εν πτήσει.
Στις 17 Ιανουαρίου 1966, ένα τέτοιο βομβαρδιστικό πετούσε σε ύψος 9,5 χλμ. πάνω από την περιοχή της Αλμερία στη νότια Ισπανία και προσπάθησε να ανεφοδιαστεί με καύσιμα από ένα αεροσκάφος ανεφοδιασμού KC-135. «Πιστεύω ότι αυτό που συνέβη ήταν ότι το βομβαρδιστικό πλησίαζε με υπερβολική ταχύτητα και δεν σταθεροποίησε τη θέση του», είπε ο αμερικανός υποστράτηγος Ντελμάρ Γουίλσον, ο υπεύθυνος για την αντιμετώπιση του καταστροφικού ατυχήματος, στον Μπράσερ, «με αποτέλεσμα να πλησιάσουν υπερβολικά και να συγκρουστούν».
Η σύγκρουση του βομβαρδιστικού B-52 με το αεροσκάφος ανεφοδιασμού το έκοψε στα δυο, αναφλέγοντας το καύσιμο που μετέφερε το KC-135 και σκοτώνοντας και τα τέσσερα μέλη του πληρώματος. Η έκρηξη που ακολούθησε σκότωσε επίσης δύο άνδρες στο ουραίο τμήμα του B-52. Ένας τρίτος κατάφερε να εκτιναχθεί, αλλά πέθανε όταν το αλεξίπτωτό του δεν άνοιξε.
Τα άλλα τέσσερα μέλη του πληρώματος του βομβαρδιστικού κατάφεραν να εκτιναχθούν από το φλεγόμενο αεροσκάφος πριν αυτό διαλυθεί και πέσει στη γη, ρίχνοντας φλεγόμενα θραύσματα του αεροσκάφους και το θανατηφόρο θερμοπυρηνικό φορτίο του στο ισπανικό χωριό Παλομάρες.
Η τεράστια φωτιά ήταν ορατή από απόσταση ενός μιλίου. Ευτυχώς, δεν προκάλεσε πυρηνική έκρηξη. Οι κεφαλές του βομβαρδιστικού δεν ήταν οπλισμένες και διέθεταν ενσωματωμένα συστήματα ασφαλείας για την αποφυγή μιας ακούσιας αλυσιδωτής ατομικής αντίδρασης. Ωστόσο, οι θερμοπυρηνικές συσκευές περιείχαν εκρηκτικά γύρω από τον πυρήνα πλουτωνίου τους, ως μέρος του μηχανισμού πυροδότησης.
Σε περίπτωση ατυχήματος, οι βόμβες είχαν αλεξίπτωτα προσαρτημένα σε αυτές, σχεδιασμένα να απορροφούν την πρόσκρουση κατά την προσγείωση και να αποτρέπουν τη ραδιενεργό μόλυνση. Και πράγματι, μία βόμβα που δεν εξερράγη προσγειώθηκε με ασφάλεια στο κοίλωμα ενός ποταμού και ανακτήθηκε άθικτη την επόμενη μέρα. Δυστυχώς, τα αλεξίπτωτα από δύο από τις πυρηνικές βόμβες που έπεσαν, δεν άνοιξαν.
Εκείνο το πρωί, ο Ισπανός αγρότης Pedro Alarcón περπατούσε προς το σπίτι του με τα εγγόνια του, όταν μία από τις πυρηνικές βόμβες προσγειώθηκε στο χωράφι με τις ντομάτες του και εξερράγη με την πρόσκρουση. «Μας πέταξε όλους κάτω. Τα παιδιά άρχισαν να κλαίνε. Εγώ παρέλυσα από το φόβο. Μια πέτρα με χτύπησε στο στομάχι και νόμιζα ότι είχα σκοτωθεί. Έμεινα εκεί ξαπλωμένος, νιώθοντας σαν νεκρός, με τα παιδιά να κλαίνε», είπε στο BBC το 1968.
Καταστροφή και χάος
Η άλλη βόμβα υδρογόνου εξερράγη επίσης όταν χτύπησε το έδαφος κοντά σε ένα νεκροταφείο. Αυτές οι εκρήξεις δημιούργησαν τεράστιους κρατήρες και σκέπασαν με εξαιρετικά τοξική, ραδιενεργή σκόνη πλουτωνίου μια έκταση αρκετών εκατοντάδων στρεμμάτων. Καμένα συντρίμμια αεροσκαφών έπεσαν επίσης στο ισπανικό χωριό.
«Έκλαιγα και έτρεχα», είπε η Ισπανίδα Señora Flores στο BBC το 1968. «Η μικρή μου κόρη έκλαιγε: «Μαμά, μαμά, κοίτα το σπίτι μας, καίγεται». Λόγω του καπνού, σκέφτηκα ότι αυτό που έλεγε πρέπει να ήταν αλήθεια. Υπήρχαν πολλές πέτρες και συντρίμμια που έπεφταν γύρω μας. Νόμιζα ότι θα μας χτυπούσαν. Ήταν μια τρομερή έκρηξη. Νομίζαμε ότι ήρθε το τέλος του κόσμου».
Μόλις η είδηση ότι το βομβαρδιστικό αεροσκάφος είχε προσγειωθεί με πυρηνικά όπλα στο κατάστρωμα έφτασε στο αμερικανικό στρατιωτικό επιτελείο, ξεκίνησε μια τεράστια επιχείρηση. Την ώρα της καταστροφής, ο σμηναγός Τζο Ραμίρεζ ήταν δικηγόρος της αμερικανικής πολεμικής αεροπορίας με βάση τη Μαδρίτη.
Βroken Αrrow
«Υπήρχε πολύς κόσμος που μιλούσε, μεγάλη αναστάτωση στην αίθουσα συσκέψεων. Όλοι μιλούσαν για ένα «σπασμένο βέλος». Τότε έμαθα ότι "σπασμένο βέλος" [broken arrow] ήταν ο κωδικός όρος για πυρηνικό ατύχημα», είπε στο πρόγραμμα Witness History του BBC το 2011.
Αμερικανοί στρατιωτικοί μεταφέρθηκαν εσπευσμένα στην περιοχή με ελικόπτερα. Όταν ο λοχαγός Ramirez έφτασε στο Palomares, είδε αμέσως την καταστροφή και το χάος που είχε προκαλέσει το ατύχημα. Τεράστια κομμάτια αεροσκαφών ήταν σκορπισμένα σε όλη την περιοχή – ένα μεγάλο μέρος του καμένου βομβαρδιστικού B-52 είχε προσγειωθεί στην αυλή του τοπικού σχολείου. «Είναι ένα μικρό χωριό, αλλά υπήρχαν άνθρωποι που έτρεχαν προς όλες τις κατευθύνσεις. Έβλεπα καπνισμένα συντρίμμια, έβλεπα φωτιές».
Παρά τη σφαγή, ως εκ θαύματος κανείς στο χωριό δεν σκοτώθηκε. «Σχεδόν 100 τόνοι φλεγόμενων συντριμμάτων είχαν πέσει στο χωριό, αλλά ούτε ένα κοτόπουλο δεν είχε πεθάνει», είπε ο Brasher. Ένας τοπικός δάσκαλος και ένας γιατρός ανέβηκαν στην καμένη από τη φωτιά πλαγιά για να περισυλλέξουν τα λείψανα των Αμερικανών πιλότων που είχαν σκοτωθεί. «Αργότερα, ταξινομήσαν τα κομμάτια και τα άκρα σε πέντε φέρετρα, μια πράξη που προκάλεσε κάποια γραφειοκρατική δυσκολία όταν οι Αμερικανοί ήρθαν να παραλάβουν μόνο τέσσερα πτώματα από την πλαγιά», είπε ο Brasher.
Τρεις από τα μέλη του πληρώματος του B-52 που κατάφεραν να εκτιναχθούν προσγειώθηκαν στη Μεσόγειο, αρκετά μίλια μακριά από την ακτή, και διασώθηκαν από τοπικά αλιευτικά σκάφη μέσα σε μία ώρα από το ατύχημα. Ο τέταρτος, ο πλοηγός ραντάρ του B-52, εκτινάχθηκε από την έκρηξη του αεροσκάφους, με αποτέλεσμα να υποστεί σοβαρά εγκαύματα και να μην μπορεί να αποσπαστεί από το κάθισμα εκτίναξης. Παρ' όλα αυτά, κατάφερε να ανοίξει το αλεξίπτωτό του και βρέθηκε ζωντανός κοντά στο χωριό και μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο.
Ωστόσο, παρέμενε το πρόβλημα του εντοπισμού του θανατηφόρου πυρηνικού φορτίου του αεροσκάφους. «Η κύρια ανησυχία μου ήταν να ανακτήσω αυτές τις βόμβες -αυτή ήταν η απόλυτη προτεραιότητά μου», δήλωσε ο στρατηγός Wilson στο BBC το 1968.
«Μία από τις πυρηνικές βόμβες μας λείπει»
«Την πρώτη νύχτα, η Guardia Civil [η ισπανική εθνική αστυνομία] είχε έρθει στο μικρό μπαρ στο Palomares, που ήταν το μόνο μέρος που είχε ηλεκτρικό ρεύμα. Μας είχαν αναφέρει ότι είχαν εντοπίσει κάτι που θεωρούσαν ως βόμβα, οπότε στείλαμε αμέσως μερικούς από τους άντρες μας στην κοίτη του ποταμού, που δεν απέχει πολύ από το κέντρο της πόλης, και πράγματι ήταν βόμβα, οπότε την φυλάξαμε. Την επόμενη μέρα, με το πρώτο φως της ημέρας, ξεκινήσαμε τις έρευνες και νομίζω ότι ήταν γύρω στις 10 ή 11 το πρωί, όταν εντοπίσαμε άλλες δύο βόμβες».
Αυτές ήταν τρεις από τις πυρηνικές βόμβες, αλλά εξακολουθούσε να λείπει μία. Την επόμενη μέρα, φορτηγά γεμάτα με αμερικανούς στρατιώτες στάλθηκαν από κοντινές βάσεις, με την παραλία του Παλομάρες να γίνεται βάση για περίπου 700 αμερικανούς αεροπόρους και επιστήμονες που προσπαθούσαν να περιορίσουν οποιαδήποτε ραδιενεργή μόλυνση και να εντοπίσουν την τέταρτη κεφαλή.
«Το πρώτο πράγμα που μπορούσες να δεις όταν η αναζήτηση ξεκίνησε για τα καλά ήταν το προσωπικό της Πολεμικής Αεροπορίας να ενώνεται χέρι-χέρι και 40 ή 50 άτομα σε μια γραμμή. Είχαν καθορίσει περιοχές αναζήτησης. Άρχισαν να φτάνουν μερικοί άνθρωποι με μετρητές Γκάιγκερ και άρχισαν να σημαδεύουν τις περιοχές που ήταν μολυσμένες», είπε ο λοχαγός Ραμίρεζ το 2011. Όταν το αμερικανικό προσωπικό εντόπιζε μια περιοχή μολυσμένη από ραδιενέργεια, έσκαβαν τα πρώτα 7,5 εκατοστά του εδάφους και το σφράγιζαν σε βαρέλια για να τα στείλουν πίσω στις ΗΠΑ. Περίπου 1.400 τόνοι μολυσμένου εδάφους κατέληξαν σε μια αποθήκη στη Νότια Καρολίνα.
Τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Ισπανία, η οποία τότε βρισκόταν υπό τη στρατιωτική δικτατορία του Φρανσίσκο Φράνκο, ήθελαν να υποβαθμίσουν το καταστροφικό ατύχημα. Ο Φράνκο ανησυχούσε ιδιαίτερα ότι ο φόβος για τη ραδιενέργεια θα έβλαπτε τον τουρισμό της Ισπανίας, μια σημαντική πηγή εσόδων για το καθεστώς του. Σε μια προσπάθεια να καθησυχάσει τον τοπικό πληθυσμό και τον υπόλοιπο κόσμο ότι δεν υπήρχε κίνδυνος, ο πρέσβης των ΗΠΑ στην Ισπανία, Άντζιερ Μπιντλ Ντουκ, κατέληξε να κάνει μπάνιο στη θάλασσα ανοιχτά της ακτής του Παλομάρες μπροστά στα διεθνή ΜΜΕ, λίγες εβδομάδες μετά το ατύχημα.
Ωστόσο, παρά την εντατική και σχολαστική έρευνα που διεξήγαγαν εκατοντάδες Αμερικανοί στην περιοχή για μια εβδομάδα, δεν κατάφεραν να βρουν την τέταρτη βόμβα. Τότε ο λοχαγός Ραμίρεζ μίλησε με έναν ντόπιο ψαρά που είχε βοηθήσει στη διάσωση μερικών από τους επιζώντες πιλότους που είχαν προσθαλασσωθεί στη θάλασσα.
Ο Ραμίρεζ συνειδητοποίησε ότι ο ψαράς μπορεί να είχε δει την πυρηνική βόμβα που έλειπε. «Όλα τα πτώματα είχαν βρεθεί, το ήξερα», είπε. Η αναζήτηση μεταφέρθηκε γρήγορα στη Μεσόγειο Θάλασσα, με το αμερικανικό ναυτικό να κινητοποιεί μια νηοπομπή με περισσότερα από 30 πλοία, συμπεριλαμβανομένων ναρκαλιευτικών και υποβρυχίων, για να σαρώσουν τον βυθό. Η εξερεύνηση πολλών χιλιομέτρων του μεσογειακού βυθού ήταν τεχνικά περίπλοκη και πολύ αργή διαδικασία, αλλά μετά από εβδομάδες εξαντλητικών αναζητήσεων, ένα βαθύπλοο σκάφος, το Alvin, εντόπισε τελικά την χαμένη βόμβα σε ένα υποθαλάσσιο χαντάκι.
Σχεδόν τέσσερις μήνες μετά την απώλειά της, η κεφαλή τελικά ασφαλίστηκε και επέστρεψε στα χέρια των ΗΠΑ. Την επόμενη μέρα, παρά τη μυστικότητα με την οποία ο αμερικανικός στρατός είχε περιβάλλει το πυρηνικό του οπλοστάσιο, έλαβε το ασυνήθιστο μέτρο να δείξει τη βόμβα στον παγκόσμιο Τύπο. Ο πρέσβης Ντιούκ σκέφτηκε ότι, αν ο κόσμος δεν έβλεπε τη βόμβα με τα μάτια του, δεν θα ήταν ποτέ σίγουρος ότι είχε πράγματι ανακτηθεί.
Σχεδόν έξι δεκαετίες αργότερα, το περιστατικό εξακολουθεί να ρίχνει την απαίσια σκιά της σε όλη την περιοχή της Αλμερία. Η αμερικανική επιχείρηση καθαρισμού δεν κατάφερε να καλύψει ορισμένες περιοχές που είχαν μολυνθεί, και οι ΗΠΑ και η Ισπανία συμφώνησαν να χρηματοδοτούν ετήσιους ελέγχους υγείας για τους κατοίκους του Παλομάρες. Υποσχέθηκαν επίσης να παρακολουθούν το έδαφος, το νερό, τον αέρα και τις τοπικές καλλιέργειες.
Ωστόσο, εξακολουθούν να υπάρχουν περίπου 100 στρέμματα μολυσμένης γης στο Παλομάρες που παραμένουν μονίμως περιφραγμένα. Και παρά το γεγονός ότι η Ισπανία και οι ΗΠΑ υπέγραψαν αμοιβαία συμφωνία το 2015 για τον καθαρισμό της περιοχής, καμία από τις δύο χώρες δεν έχει ακόμη συμμορφωθεί.