Μια βασίλισσα, ένας θρυλικός ζωγράφος και ένα πορτραίτο που δίχασε τη Μεγάλη Βρετανία. Ο θάνατος της σπουδαίας Ελισάβετ, αλλά και μια έκθεση για τον Λούσιαν Φρόιντ στη National Gallery του Λονδίνου που κάνει εγκαίνια τον Οκτώβριο, φέρνει ξανά στην επικαιρότητα την ιστορία ενός πίνακα που συζητήθηκε πολύ.
Όταν δύο σπουδαίες προσωπικότητες, η βασίλισσα του βρετανικού στέμματος και ένας από τους πιο μεγάλους ζωγράφους της Αγγλίας του 20ού αιώνα, κλείστηκαν, το 2000, για ώρες σε ένα ατελιέ, όλοι περίμεναν ένα μεγαλειώδες πορτραίτο. Τελικά, πήραν μια τεράστια απογοήτευση, έναν σκανδαλωδώς μικροσκοπικό καμβά, σε διάσταση 9X6,5 ιντσών που αποθεώθηκε μεν από τους θαυμαστές του σπουδαίου ζωγράφου Λούσιαν Φρόιντ ως έργο απολύτως συνεπές με το ύφος του εξπρεσιονιστή καλλιτέχνη, αλλά ξεσήκωσε θύελλες αντιδράσεων στο βρετανικό Τύπο, γράφοντας ιστορία ως πορτραίτο-παρωδία της Ελισάβετ.
Η αμφιλεγόμενη προσωπογραφία με τίτλο «The Queen» του εγγονού του Φρόιντ, Λούσιαν, σκανδαλίζει ακόμα και σήμερα, αφού, σύμφωνα με τα βρετανικά ταμπλόιντ, παρουσιάζει τη βασίλισσα στην καλύτερη περίπτωση σαν μια καταπονημένη ηλικιωμένη κυρία χωρίς καμία αίγλη και στη χειρότερη σαν κόργκι, από αυτά τα ασχημούλικα σκυλάκια που εξέτρεφε με πάθος η Ελισάβετ από νεαρή. Όταν το εν λόγω πορτραίτο ανακοινώθηκε ότι θα συμπεριληφθεί -φυσικά- στη μεγάλη αναδρομική έκθεση «New Perspectives» που διοργανώνει και θα παρουσιάζει η Εθνική Πινακοθήκη της Αγγλίας, από τον Οκτώβριο του 2022 έως τον Ιανουάριο του 2023, προς τιμήν του Λούσιαν Φρόιντ για τα 100 χρόνια από τη γέννησή του (σ. πέθανε το 2011 σε ηλικία 88 ετών), η φωτιά αναζωπυρώθηκε, διχάζοντας κοινό και κριτικούς. Από τη μια η εφημερίδα The Guardian έγραψε ότι αυτό ήταν το καλύτερο πορτραίτο των τελευταίων 150 χρόνων στη σύγχρονη Ιστορία της βρετανικής μοναρχίας, από την άλλη, ταμπλόιντ όπως η The Sun, το αποκάλεσαν «καρικατούρα», ενώ ο εκδότης της British Art Journal, Robin Simon, είπε: «Την κάνει να μοιάζει με ένα από τα κόργκι της που έχει υποστεί εγκεφαλικό. Είναι τεράστιο ατόπημα του Λούσιαν Φρόιντ».
Ανάρμοστο, χυδαίο, βέβηλο, κακοηθέστατο, ιερόσυλο, αγενές, ήταν μερικά ακόμα από τα επίθετα που έπεσαν βροχή το 2001 όταν το πορτραίτο είδε το φως της δημοσιότητας, ενώ πρόσφατα, με αφορμή την τιμητική έκθεση για τον Λούσιαν Φρόιντ στην βρετανική Εθνική Πινακοθήκη, οι πιο ακραίοι κανιβάλισαν ξανά τον σπουδαίο ζωγράφο χαρακτηρίζοντάς τον προβοκάτορα και αμετροεπή που δεν σεβάστηκε ούτε την Ελισάβετ που τον τίμησε με την παρουσία της, ποζάροντας στο ατελιέ του, ούτε τον θεσμικό της ρόλο.
Υψηλή τέχνη ή ταπείνωση;
Για κάποιους -μάλλον τους περισσότερους- ο Λούσιαν Φρόιντ φέρθηκε απρεπώς στη βασίλισσα. Τόσο το λιλιπούτειο -ταπεινωτικό- μέγεθος του καμβά, ο οποίος είχε κυριολεκτικά τη διάσταση ενός βιβλίου, όσο και η σκληρή απεικόνισή της Ελισάβετ στο πορτραίτο είχαν σκοπό να αποδείξουν ότι στην αναμέτρηση μεταξύ Τέχνης και εξουσίας, η πρώτη υπερτερεί. Άλλοι, το πήγαν παραπέρα, σκιαγραφώντας ψυχαναλυτικά το πορτραίτο του δημιουργού, στολίζοντας τον Λούσιαν Φρόιντ με φροϊδικά επίθετα και αφηγήματα -δάνεια από τη συγγένειά του με τον πατέρα της ψυχανάλυσης Σίγκμουντ Φρόιντ- ως συμπλεγματικό μισάνθρωπο που ήθελε να ταπεινώνει την Ελισάβετ και να αποδείξει ότι η καλλιτεχνική του αξία δεν «σκοντάφτει» με δέος ούτε καν μπροστά στο μεγαλείο μιας βασίλισσας.
Η Ελισάβετ, προικισμένη με ένα υποδόριο χιούμορ και μια σπάνια αυτοσυγκράτηση, αποστασιοποίηση και ψυχραιμία, στοιχεία τα οποία άλλωστε χαρακτήριζαν και τη μακρά θητεία της στον βρετανικό θρόνο, δεν αντέδρασε όταν ο ίδιος ο Λούσιαν Φρόιντ της παρέδωσε το πορτραίτο του. Με τη γνωστή αμφισημία με την οποία εκφραζόταν όταν δεν ήθελε να εκδηλώσει τα συναισθήματά της, απέφυγε έξυπνα τους χαρακτηρισμούς. Ωστόσο έδειχνε ευχαριστημένη -σύμφωνα με το βιογράφο του Λούσιαν Φρόιντ, Γουίλιαμ Φίβερ-, και απάντησε ότι ήταν ωραία εμπειρία η επίσκεψή της στο ατελιέ του Φρόιντ, γιατί της άρεσε πάρα πολύ να τον βλέπει να ανακατεύει τα χρώματά του. Ούτε λέξη για τον πίνακα, ούτε αντίδραση για τα πεσμένα μάγουλα, τα βαριά, παχιά χαρακτηριστικά και τις άγρια χαραγμένες ρυτίδες στο πρόσωπό της. Η Λίλιμπετ ήξερε σε ποιον είχε ποζάρει, δεν άφηνε τίποτα στην τύχη. Γνώριζε και την τεχνοτροπία του Φρόιντ και το καλλιτεχνικό του μέγεθος. Σαφώς και θα της είχαν δείξει έργα του πριν πάει στο ατελιέ του για να ποζάρει γι' αυτόν. Πήρε τον πίνακα ευγενικά και δεν τον έκρυψε. Το 2012 το πορτραίτο του Φρόιντ εκτέθηκε, με την έγκρισή της βασίλισσας, μαζί με τα πορτραίτα της από τον Andy Warhol και την Annie Leibovitz στο κάστρο του Windsor. Mάλιστα, όταν η βρετανική Εθνική Πινακοθήκη ζήτησε επισήμως από το παλάτι να παραχωρήσει τον πίνακα του Φρόιντ για τις ανάγκες της αναδρομικής έκθεσης προς τιμήν του, το Μπάκιγχαμ παρέδωσε το πορτραίτο στους επιμελητές του μουσείου. Γιατί η Ελισάβετ ήταν η Βασίλισσα και θα παρέμενε μέχρι το τέλος της ζωής της στο θρόνο όπως κι αν την απεικόνιζε ένας ζωγράφος. Και ο Φρόιντ ήταν ένας σπουδαίος καλλιτέχνης με αποδεδειγμένη αξία.
Τυπικό έργο της τεχνοτροπίας του Λούσιαν Φρόιντ
Παρά τις μεγάλες και άσχημες αντιδράσεις από μεγάλη μερίδα του κοινού και του Τύπου, η αλήθεια βρίσκεται κάπου ανάμεσα: Το πορτραίτο όντως δεν είναι καθόλου κολακευτικό, δεν υπογραμμίζει το μεγαλείο της βασίλισσας, αντιθέτως την παρουσιάζει σαν μια κουρασμένη υπέργηρη, καταθλιπτική γυναίκα με βαριά χαρακτηριστικά, ένα κάτισχνο πλάσμα με μεγάλο κεφάλι, αστεία θεατρικά λευκά μπουκλάκια, πάνω στα οποία στερεώνεται ένα ογκώδες στέμμα που μοιάζει φορεμένο σε λάθος κεφάλι. Ωστόσο, το πορτραίτο αυτό, για όσους γνωρίζουν το έργο του ζωγράφου, είναι συνεπές με την τεχνοτροπία, τον φωτισμό, το ύφος που χαρακτηρίζει τους πίνακες του Λούσιαν Φρόιντ. Ένας ζωγράφος του μεγέθους αυτού, ένας σπουδαίος, καταξιωμένος δημιουργός με πορεία εβδομήντα χρόνων πίσω του, δεν θα αλλάξει ύφος και τεχνοτροπία για να κολακέψει κάποιον, ακόμα κι αν αυτός ο κάποιος είναι η Βασίλισσα της Αγγλίας.
Ο Adrian Searle, γνωστός κριτικός Τέχνης της εφημερίδας The Guardian, έγραψε ότι αν και ο τρόπος με τον οποίο ο Λούσιαν Φρόιντ απεικόνισε την Ελισάβετ θύμιζε αποκριάτικη μάσκα του Ρίτσαρντ Νίξον ή τη φωτογραφία απελπισμένης γυναίκας που υποφέρει σε διαφήμιση χαπιών κατά της δυσκοιλιότητας πριν πάρει το φαρμακευτικό σκεύασμα, κατέληξε ότι το πορτραίτο τελικά του αρέσει πολύ γιατί παρουσιάζει μια ρεαλιστική, ανθρώπινη εκδοχή της Ελισάβετ που έχει κι αυτή τη σημασία της.
Για αρκετούς που συμφωνούν με τον Searle, η Τέχνη οφείλει όχι να ωραιοποιεί αλλά να φωτίζει πτυχές της πραγματικότητας αθέατες ή καλά κρυμμένες από διάφορους θεσμούς ή μηχανισμούς όπως το μάρκετινγκ που σαρώνει τα πάντα στην εποχή μας.«Αυτό είναι το μόνο πορτρέτο ζωγραφικής της βασίλισσας, ή οποιουδήποτε άλλου μέλους της τρέχουσας βασιλικής οικογένειας, με σημαντική καλλιτεχνική αξία. Είναι ίσως το καλύτερο βασιλικό πορτρέτο οποιουδήποτε μέλους της βασιλικής οικογένειας τα τελευταία τουλάχιστον 150 χρόνια» έγραψε χαρακτηριστικά ο Searle.
Μια αληθινή γυναίκα κάτω από τη σκιά του στέμματος
Η Ελισάβετ πίσω από το φίλτρο της μοναρχίας, κάτω από τη βαριά σκιά του στέμματος, δεν έπαυε να είναι ένας άνθρωπος με σάρκα και οστά, ένας άνθρωπος με φόβους, πάθη, αισθήματα, αδυναμίες, τρωτά, αγωνίες, όπως όλα τα ανθρώπινα πλάσματα που πρωταγωνιστούσαν στους πίνακες του Λούσιαν Φρόιντ. Κατά τον Daniel F Herrmann, επιμελητή της τιμητικής επερχόμενης έκθεσης για τον Λούσιαν Φρόιντ στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, οι πίνακες του Φρόιντ επιτελούσαν ακριβώς αυτό το σκοπό: έσκαβαν την επιφάνεια για να αποκαλύψουν την πηγή των πιο μύχιων αισθημάτων των προσώπων που ζωγράφιζε. Όσον αφορά το πορτραίτο της Ελισάβετ, το χαρακτήρισε συγκλονιστικό: «Είναι ένα συναρπαστικό πορτρέτο και προέρχεται από έναν ζωγράφο που πάντα ενδιαφερόταν να κοιτάζει τους ισχυρούς όπως ακριβώς κοιτά κανείς την καθημερινή ζωή γύρω του. Ζωγράφισε την Αυτού Μεγαλειότητα τη Βασίλισσα. Ζωγράφισε επίσης πορτρέτα μπούκερ και απατεώνων». Αρκεί να δει κανένας και την αυτοπροσωπογραφία του για να κατανοήσει ότι δεν είδε έτσι σκληρά μονάχα τη βασίλισσα Ελισάβετ, έτσι σκληρά και βαθιά ανθρώπινα, τρυφερά, έβλεπε και τον ίδιο του τον εαυτό αλλά και την ίδια τη ζωή.
Ο Φρόιντ, καθώς φαίνεται, είδε, κατά τη συνάντησή του με την Ελισάβετ, το πρόσωπο μιας αληθινής γυναίκας που σηκώνει στο κεφάλι της το βάρος ενός ολόκληρου ισχυρού έθνους και μιας μεγάλης κοινοπολιτείας. Είδε τρυφερά μια ισχυρή γυναίκα που υπηρετεί το λαό της, εκεί που οι περισσότεροι έβλεπαν με δέος μια βασίλισσα.