Μια είδηση ιστορική για τον χώρο της τέχνης και της αρχαιολογίας στην Ελλάδα: Έργα του Μάικλ Ράκοβιτς παρουσιάζονται από τον ΝΕΟΝ και το Μουσείο Ακρόπολης σε διάλογο με αντικείμενα αρχαίων πολιτισμών της Μέσης Ανατολής και της νοτιοανατολικής Μεσογείου, μέσα από μία τριλογία, με αφετηρία τις 12 Μαΐου.
Η ιστορία αρχίζει, όπως τόσες άλλες, με μια εξαφάνιση. Βρισκόμαστε στον Ιανουάριο του 1991. Οι αμερικανικές δυνάμεις έχουν εισβάλει στο Ιράκ. Ο 18 ετών Μάικλ Ράκοβιτς, γιος ιρακινοεβραϊκής οικογένειας στις ΗΠΑ, παρακολουθεί σε πραγματικό χρόνο μέσα από τις πράσινες νυχτερινές εικόνες του CNN, κτίρια στο Ιράκ που δεν θα είχε ποτέ την ευκαιρία να επισκεφθεί, να ισοπεδώνονται από αμερικανικές βόμβες.
Είναι η επιχείρηση Καταιγίδα της Ερήμου. «Καθόμουν στο τραπέζι της κουζίνας και συνειδητοποιούσα ότι ο τόπος στον οποίο είχαν βρει καταφύγιο οι παππούδες μου (ΗΠΑ), κατέστρεφε τον τόπο από τον οποίο είχαν φύγει (ΙΡΑΚ). Ένιωσα να σπάζω στα δύο».
Η μητέρα του, γυρίζει και λέει βιαστικά, «ξέρετε ότι δεν υπάρχει ιρακινό εστιατόριο στην Νέα Υόρκη;» Λίγο αργότερα «άρχισε να μου μαθαίνει συνταγές από τους Ιρακινούς παππούδες μου προσπαθώντας να αναιρέσει τη δαιμονοποίηση που είχε προκαλέσει ο Πόλεμος του Κόλπου εκείνη τη χρονιά. Υπήρξε, και παραμένει, η πιο βαθιά επιρροή στη δουλειά μου», έχει δηλώσει ο ίδιος.
Φαντάσματα των λεηλατημένων αρχαιοτήτων, φτιαγμένα με κουτιά χουρμάδων, αραβικές εφημερίδες
Η σκηνή επαναλαμβάνεται το 2003. Βλέπει πάλι αντίστοιχες εικόνες στην τηλεόραση. Μέσα στο χάος, πλιατσικολόγοι κατακλύζουν το Εθνικό Μουσείο της Βαγδάτης, σπάζοντας προθήκες και αρπάζοντας χιλιάδες αντικείμενα: γλυπτά, πινακίδες με σφηνοειδή γραφή, τεκμήρια από τις απαρχές του ανθρώπινου πολιτισμού. «Κάτι αρχαίο καταστρεφόταν μπροστά στα μάτια μας», θυμάται. «Και το ένιωσα προσωπικά». Δεν έχει πάει ποτέ στο Ιράκ «ίσως να μην πάω και ποτέ».
Από εκείνη τη στιγμή αφιέρωσε τη ζωή και την τέχνη του σε ένα και μόνο έργο: στην ανασύσταση όσων χάθηκαν. Όχι με την ψυχρή λογική ενός αρχαιολόγου ή την χρήσιμη αλαζονεία ενός συλλέκτη, αλλά με την υλικότητα του τραύματος. Χρησιμοποιώντας κουτιά χουρμάδων, αραβικές εφημερίδες, σακούλες από ανατολίτικα μπακάλικα και λαϊκά περιτυλίγματα, ο Rakowitz οικοδομεί «φαντάσματα». Αναπαραστάσεις των λεηλατημένων που μας στοιχειώνουν.
Κάθε έργο του διαπνέεται από τη ρωγμή της απουσίας. Η εξορία δεν είναι απλώς ένας τόπος που χάθηκε, αλλά κάτι που μεταφέρεται, που βιώνεται με το σώμα και τα αντικείμενα. Η έννοια του thikra - η ανάμνηση της σκόνης της πατρίδας- γίνεται το θεμέλιο της αισθητικής του.
Ιράκ, η πατρίδα που δεν τους ανήκε πια αλλά δεν έφυγε ποτέ από πάνω τους
Γεννημένος το 1973 στο Great Neck της Νέας Υόρκης, ο Ράκοβιτς μεγάλωσε σε ένα σπίτι όπου η αραβική μαγειρική συναντούσε την αμερικανική τηλεόραση. To allspice, αυτό το μπαχαρικό που είναι αναπόσπαστο μέρος της μαγειρικής του Ιράκ, της μαγειρικής της μητέρας του έγινε ο τίτλος της έκθεσης που διοργανώνει ο ΝΕΟΝ και το Μουσείο Ακρόπολης υπογραμμίζοντας την επιρροή της μητέρας του και της μαγειρικής της στο έργο του.
Ο παππούς του, Nissim bin Ishaq Daoud bet Aziz, εξέχων επιχειρηματίας στη Βαγδάτη, είχε εξαναγκαστεί να εγκαταλείψει τη χώρα μαζί με χιλιάδες άλλους ιρακινοεβραίους. «Το Ιράκ ήταν μια πατρίδα που δεν μας ανήκε πια, αλλά δεν έφυγε ποτέ από πάνω μας», έχει πει.
Το 2004, ο Ράκοβιτς αποφάσισε να αναστήσει συμβολικά την επιχείρηση εισαγωγών-εξαγωγών του παππού. Της έδωσε ξανά ζωή, όχι για οικονομικούς λόγους, αλλά ως καλλιτεχνική πράξη επιστροφής. Το έργο, με τίτλο «Return», προσκαλούσε τον κόσμο να του ζητήσει οποιοδήποτε αντικείμενο ήθελε να σταλεί στο Ιράκ, χωρίς κανένα κόστος.
Τελικά, στάλθηκαν τρία μόνο πράγματα: ένα πειρατικό CD του Microsoft Office 98, μια μπαταρία για Nokia, και ένα βιβλίο του Πολ Όστερ. «Ήταν πορτρέτα», λέει ο Rakowitz. «Πορτρέτα του αποστολέα και του παραλήπτη.»
Σπούδασε στο SUNY Purchase και αργότερα στο MIT, όπου μαθήτευσε δίπλα στον Krzysztof Wodiczko. Η έμφυτη του ικανότητα να βλέπει την πολιτική διάσταση του ορατού και του αόρατου, του παρόντος και του απολεσθέντος, θα καθορίσει όλο το μετέπειτα έργο του.
Η μαγειρική είναι αρχαιολογία, η μνήμη περνάει από το στόμα
Το paraSITE (1998) ήταν μια πρώιμη πολιτική χειρονομία: αυτοσχέδια καταλύματα για αστέγους, που τροφοδοτούνταν από τα συστήματα εξαερισμού των αστικών κτιρίων. Το Enemy Kitchen (2006–σήμερα) μετέτρεψε την κουζίνα της μαμάς του σε εργαλείο συμφιλίωσης, προσφέροντας ιρακινά φαγητά μαγειρεμένα από πρόσφυγες και Αμερικανούς βετεράνους πολέμου.
«Η μαγειρική είναι αρχαιολογία», λέει. «Η μνήμη περνάει από το στόμα.» Από το 2012, το Enemy Kitchen περιλαμβάνει και ένα food truck, που κυκλοφορεί στις ΗΠΑ σερβίροντας κουζίνα της Βαγδάτης. Είναι ένα έργο που επαναφέρει τον ιρακινό πολιτισμό στην ορατότητα, πέρα από τη σύγκρουση—και δημιουργεί έναν χώρο κοινωνικής επαφής, εναλλακτικό και βαθιά πολιτικό.
Το σημαντικότερο έργο του, όμως, είναι η σειρά «The Invisible Enemy Should Not Exist». Από το 2007, έχει ανασυστήσει εκατοντάδες λεηλατημένα αντικείμενα από τη Βαγδάτη χρησιμοποιώντας υλικά της εξορίας: κουτιά χουρμάδων, αραβικές εφημερίδες, πλαστικά περιτυλίγματα. Οι μορφές μοιάζουν αρχαίες οι επιφάνειες όμως μιλούν άλλη γλώσσα: της απώλειας, της διασποράς, του σημερινού κόσμου.
Καθοριστική στιγμή για αυτό το εμβληματικό έργο ήταν το 2004, η επίσκεψή του σε ένα παντοπωλείο στο Μπρούκλιν όπου κάποτε ψώνιζαν οι παππούδες του. Σ' ένα ράφι, βρήκε ένα κουτί με χουρμάδες που ανέγραφε ως χώρα προέλευσης τον Λίβανο.
Κάτι δεν του ταίριαζε. Ερευνώντας περισσότερο, ανακάλυψε την αλήθεια: οι χουρμάδες είχαν καλλιεργηθεί στο Ιράκ, αλλά για να παρακαμφθούν οι αμερικανικές κυρώσεις και οι τελωνειακοί έλεγχοι, είχαν διακινηθεί μέσω Λιβάνου, όπου και τους κόλλησαν μια νέα ταυτότητα.
«Αυτό που κρατούσα στα χέρια μου ήταν ένα αντικείμενο φοβισμένο», είπε. «Ένα κουτί που δεν τολμούσε να πει από πού προέρχεται. Σαν να είχε εσωτερικεύσει πάνω του όλη την πίεση και τη βία της ξενοφοβίας που νιώθουν οι μετανάστες. Ένα αντικείμενο-μετανάστης».
Το φτερωτό Λαμάσου, φτιαγμένο από κουτιά ιρακινού σιροπιού χουρμάδων, στην Trafalgar Square
Το 2018, τοποθέτησε ένα τέτοιο έργο στην τέταρτη βάση (fourth plinth) της Trafalgar Square του Λονδίνου. Ένα φτερωτό Λαμάσου, φτιαγμένο από κουτιά ιρακινών χουρμάδων, υψώθηκε ως αντί-μνημείο στην καρδιά της αυτοκρατορικής μνήμης. «Το άγαλμα κοίταζε το Λονδίνο», λέει. «Και το Λονδίνο κοιτούσε το άγαλμα». Το έργο αυτό θα κοιτάξει και την Αθήνα σύντομα.
Μάλιστα ο Ράκοβιτς έχει δεσμευτεί να το δωρίσει στην Tate Modern του Λονδίνου, εφόσον το Βρετανικό Μουσείο επιστρέψει στο Ιράκ ένα ασσυριακό αρχαιολογικό εύρημα. Είναι ένας μνημειώδης φτερωτός ταύρος, ή Λαμάσου, φτιαγμένος από κουτιά ιρακινού σιροπιού χουρμάδων.
Σε αντάλλαγμα, ζητά την επιστροφή ενός από τα δύο ασσυριακά ανάγλυφα από γύψο που απεικονίζουν Λαμάσου με ανθρώπινο κεφάλι και φτερά, χρονολογούμενα περίπου στο 860 π.Χ. Τα γλυπτά αυτά κάποτε πλαισίωναν την είσοδο της αίθουσας του θρόνου στο βόρειο-δυτικό παλάτι του Ασουρνασιρπάλ στη Νιμρούντ, και εισήλθαν στη συλλογή του Βρετανικού Μουσείου μετά την ανασκαφή τους από Άγγλο αρχαιολόγο τον 19ο αιώνα.
Εάν πραγματοποιηθεί η ανταλλαγή, έγραψε ο Rakowitz στην επιστολή προσφοράς προς το Βρετανικό Μουσείο, η πράξη αυτή δεν θα είναι απλώς «μια κίνηση αποκατάστασης, αλλά μια πράξη ίασης». Το 2020 πήρε το περίφημο Nasher Prize – το οποίο συνοδεύεται μάλιστα από 100.000 δολάρια.
Νίκος Σταμπολίδης, Ελίνα Κουντούρη, Μάικλ Ράκοβιτς και η ιστορική τριλογία που φέρνουν στην Ακρόπολη
Και τώρα, καλοκαίρι του 2025, τα φαντάσματά του φτάνουν στην Αθήνα σε μια πόλη που κουβαλά τις δικές της πολιτισμικές απώλειες. Η έκθεση «Allspice | Michael Rakowitz & Ancient Cultures», που εγκαινιάζεται στο Μουσείο Ακρόπολης στις 12 Μαΐου, είναι το πρώτο μέρος μιας τριλογίας που παρουσιάζουν ο ΝΕΟΝ με το Μουσείο Ακρόπολης και τη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού με επίκεντρο το πολυεπίπεδο έργο του διεθνώς αναγνωρισμένου καλλιτέχνη. Την έκθεση επιμελούνται η Ελίνα Κουντούρη, Διευθύντρια του ΝΕΟΝ και ο Γενικός Διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης, Καθηγητής Νίκος Χρ. Σταμπολίδης.
Η τριλογία φέρνει σε διάλογο τη σύγχρονη τέχνη με αντικείμενα αρχαίων πολιτισμών από τη Μέση Ανατολή και τη νοτιοανατολική Μεσόγειο, μια διαθεματική συνομιλία για την πολιτιστική κληρονομιά, την απώλεια και την αποκατάσταση, την επιβίωση και την επινόηση πολιτισμού. Είναι ένα κάλεσμα σε συλλογική ενσυναίσθηση: για τους ανθρώπους που ξεριζώθηκαν, για τις περιοχές που βομβαρδίστηκαν, για τα αντικείμενα που λεηλατήθηκαν και εκτέθηκαν χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από τον τόπο τους.
Η έκθεση στο Μουσείο Ακρόπολης, πρώτο μέρος της τριλογίας, είναι κάτι περισσότερο από μια παρουσίαση έργων: είναι μια ηχηρή υπενθύμιση για τις εκκρεμότητες της ιστορίας, για την αδιαπραγμάτευτη αξία της πολιτισμικής επιστροφής. Για τα Γλυπτά του Παρθενώνα που εκλάπησαν και πρέπει να επιστρέψουν στην Ελλάδα.
Γεύμα με κρέας ελαφιού σερβιρισμένο με σιρόπι χουρμάδων και ταχίνι, σε πιάτα λεηλατημένα από το παλάτι του Σαντάμ Χουσεΐν
Αξίζει να μείνουμε στον τόσο σπλαχνικό τρόπο που ο Ράκοβιτς τοποθετεί την αξία της γεύσης και της μνήμης που κουβαλάει στα εργαλεία του έργου του. Γι’ αυτό και ο τίτλος «Αllspice» είναι ιδιοφυής. Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν παρουσίασε το Λαμάσου στην Trafalgar Square εξέδωσε ταυτόχρονα ένα βιβλίο με συνταγές και το παρουσίασε με ένα ιρακινό δείπνο στη Whitechapel Gallery του Λονδίνου.
Για να τιμήσει το έργο που κατασκεύασε χρησιμοποιώντας τα ευτελή υλικά της εξορίας (κουτιά ιρακινού σιροπιού χουρμάδων, από πέντε διαφορετικές μάρκες) έφτιαξε αυτό το βιβλίο με συνταγές γνωστών σεφ όπως ο Yotam Ottolenghi, καθώς και της μητέρας του η οποία γεννήθηκε στην Ινδία από εβραϊκή οικογένεια της Βαγδάτης. Ο τίτλος του βιβλίου προέρχεται από μια μεσοποταμιακή παροιμία: «Ένα σπίτι με φοινικιά δεν θα πεινάσει ποτέ».
Επτά χρόνια νωρίτερα, το 2011, σε ένα εστιατόριο της Park Avenue στη Νέα Υόρκη, ο Michael Rakowitz οργάνωσε μια εκδήλωση με τίτλο «Spoils», το οποίο περιλάμβανε ένα γεύμα με κρέας ελαφιού σερβιρισμένο με σιρόπι χουρμάδων και ταχίνι, πάνω σε πιάτα που είχαν λεηλατηθεί από το παλάτι του Σαντάμ Χουσεΐν—πιάτα τα οποία ο ίδιος είχε αγοράσει μέσω eBay.
Η Βαγδάτη απαίτησε την επιστροφή τους, και ο Rakowitz τα παρέδωσε στον ιρακινό πρωθυπουργό, που πραγματοποιούσε επίσκεψη στην Ουάσιγκτον. Τα πιάτα μεταφέρθηκαν στη Βαγδάτη με κυβερνητικό αεροσκάφος!
Haus der Kulturen die Welt, Berlin, 2010
Κουζίνα, το σημαντικότερο στούντιο του καλλιτέχνη, εκεί που μαγειρεύονται οι αναμνήσεις
Ο Michael Rakowitz δεν είναι γλύπτης του μεγαλειώδους. Είναι γλύπτης του πένθους. Χτίζει όχι με μάρμαρο αλλά με μνήμη, με γλώσσα, με κουζίνα, με ειρωνεία και με πίστη ότι η τέχνη μπορεί να ανοίξει ρωγμές. «Δεν με νοιάζει να φτιάχνω όμορφα πράγματα», λέει. «Με νοιάζει να φτιάχνω πράγματα που σε στοιχειώνουν.»
Ο Rakowitz διδάσκει στο Northwestern University και εκθέτει σε μουσεία απ’ όλο τον κόσμο. Κι όμως, λέει πως η κουζίνα παραμένει το σημαντικότερο στούντιο. Εκεί όπου μαγειρεύονται οι αναμνήσεις. Εκεί όπου γεννιούνται οι ιστορίες.
