Στην PAD London, το μοναδικό ελληνικό περίπτερο, αυτό της Stefanidou Tsoukala Gallery, στήνει έναν διάλογο ανάμεσα σε Ελλάδα και κόσμο.
Ο μπλε πάνθηρας του Μπομπ Γουίλσον, τα μαρμάρινα πανιά του Νικόλαου, οι... άθλοι του Κακανιά και το λευκό άνθος της Μαρίνας Καρέλλα μεταμορφώνουν το design σε ποίηση ύλης και μνήμης.
Κατεβαίνεις στην Berkeley Square, διασχίζοντας ένα σκηνικό σαν σιωπηλή δήλωση ισχύος από κτίρια της Γεωργιανής και της Ρέτζενσι περιόδου· συμμετρικές προσόψεις από μέλι-καφέ τούβλο, λευκές παραστάδες, σφυρήλατα κάγκελα, μαύρες πόρτες που γυαλίζουν υπερβολικά. Μπαίνεις στην κατάμαυρη επικράτεια της PAD London, της κορυφαίας φουάρ συλλεκτικού design και σύγχρονης τέχνης.
Δεν έχεις προλάβει να συνέλθεις από τη βοή και την έκρηξη εικόνων όταν μια βαθιά φωνή που εξουδετερώνει τον θόρυβο φτάνει στα αυτιά σου. Η βραχνή φωνή του Μπομπ Γουίλσον που βγαίνει από την οθόνη του έργου του «Ιvory» με τον καθηλωτικό μπλε πάνθηρα. Συλλαβιστά, προαιώνια. «Ι was Hamlet… I stood at the shore… Blah, blah, blah… this is Ophelia… this is Electra». Βρίσκεσαι στο Β5, στον χώρο της Stefanidou Tsoukala Gallery, του μοναδικού ελληνικού περιπτέρου στην Pad London.
O επιβλητικός πάνθηρας στον τοίχο, μιλάει με τη φωνή του εικονοκλάστη εικαστικού και σκηνοθέτη, ακουμπώντας στον χώρο θραύσματα φράσεων από το έργο «Η Μηχανή του Άμλετ» του Χάινερ Μίλερ. Για λίγα δευτερόλεπτα η φουάρ σωπαίνει. Μπροστά του ένα λευκό τραπέζι-άνθος της Μαρίνας Καρέλλα, πιο πέρα στον τοίχο δώδεκα πιάτα του Κωνσταντίνου Κακανιά όσα και ο άθλοι του Ηρακλή ή οι θεοί του Ολύμπου σαν μια ευγενική ειρωνεία πάνω στη μυθολογία.
Μία φωτογραφία της Vera Lutter με τον βρυχηθμό της μητρόπολης στέκει απέναντι από το τρίπτυχο του Νικόλαου με τον Ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο να έχει εγκατασταθεί για λίγο στην καρδιά του Μayfair. Δίπλα ένα μπαρ-γλυπτό του Νικόλαου: φωτογραφία από πανί ιστιοπλοϊκού, τυπωμένη σε μάρμαρο Θάσου· μια λοξή γραμμή γίνεται η σχισμή που ανοίγει την πόρτα του για να εισβάλλει το κύμα στον χώρο, μέσα από τα μπλε σπλάχνα το επίπλου.
Ακριβώς μπροστά από το τρίπτυχο με τον Ναό του Ποσειδώνα -εκεί όπου το φως διαλύεται πάνω στο μάρμαρο και γίνεται αέρας- μια πομπή θεών: το Creation of Man (Romanesque), ένα coffee table των Philip & Kelvin LaVerne από τη δεκαετία του ’60. Ρωμαϊκές ή ολύμπιες μορφές κινούνται αργά πάνω στο τραπέζι, τυλιγμένες σε πτυχώσεις, όπως στα ανάγλυφα της αρχαιότητας. Το οξύ χαραγμένο μπρούντζο, με τη γυαλάδα και τη σκουριά του χρόνου, κάνει την επιφάνεια να ανασαίνει σαν υγρό μέταλλο. Ένα τραπέζι-εικονοστάσιο, που συνομιλεί με το φως του Σουνίου, επαναφέροντας την αισθητική του μύθου σε μια μοντέρνα, σχεδόν αλχημική αφήγηση.
Το ελληνικό περίπτερο της Stefanidou Tsoukala Gallery - το μοναδικό στα 67 που συμμετέχουν- χτίζει φέτος έναν σφιχτό άξονα με ασπρόμαυρη αισθητική και τίτλο «Dialogue through Time». Δεν είναι θέμα αισθητικής οικονομίας είναι δήλωση θέσης. «Μας ενδιαφέρει ο διάλογος μορφών και χρόνων, όχι το “αντικείμενο” ως φετίχ», λέει η Λώρα Τσουκαλά. «Να συναντηθεί ο Γουίλσον με τον Κακανιά, η Λούττερ με τη Μαρίνα Καρέλλα, το πανί με το μάρμαρο, η Ελλάδα με τον κόσμο».
Στέκομαι μπροστά στο «Ivory», ζηλεύω ήδη αυτόν που θα το αγοράσει. Ο πάνθηρας σχεδόν δεν κινείται, ένα βλέφαρο, μια ανάσα, ένα νεύμα: ελάχιστα. Η χαρακτηριστική χρήση του θεατρικού φωτισμού από τον Μπομπ Γουίλσον εντείνει μια αίσθηση ήσυχου, υπνωτιστικού δράματος. Το φόντο είναι λιτό, σχεδόν ασκητικό, θυμίζοντας τη σιωπή μιας θεατρικής σκηνής ή ενός ονείρου που έχει σταματήσει στη μέση. Η εικόνα αποκτά τη βαρύτητα ενός εσωτερικού μονολόγου.
«Δεν είναι φόρος τιμής μόνο για τον Μπομπ που έφυγε από τη ζωή στις 31 Ιουλίου», διευκρινίζει η Λώρα Τσουκαλά που μαζί με τη μητέρα της Βέρα Στεφανίδου Τσουκαλά είναι η ψυχή της γκαλερί. «Το έργο διατίθεται προς πώληση. Είχαμε ενεργή επικοινωνία μαζί του μέχρι δέκα ημέρες πριν φύγει από τη ζωή. Μια σχέση που ξεκίνησε αρκετά χρόνια πριν. Συζητούσαμε για μια συνεργασία με επίκεντρο την Ελλάδα που όπως ξέρετε λάτρευε. Αποφασίσαμε να ξεκινήσουμε με αυτό το έργο ειδικά στην Pad του Λονδίνου. Δεν πρόλαβε...».
Στον τοίχο στα δεξιά του, η Vera Lutter φέρνει το «ψυχρό» φως της μητρόπολης: ένα ανάχωμα στη συγκίνηση του πάνθηρα. Κάτω από τη φωτογραφία της, δύο ξύλινες καρέκλες των Afra and Tobia Scarpa λειτουργούν σαν υποσημείωση στο έργο. Σχεδιασμένες στα ’70s, κουβαλούν τη λιτή ιταλική αυστηρότητα εκείνης της εποχής, όμως εδώ έχουν μεταμορφωθεί: επενδύθηκαν από την γκαλερί με ύφασμα mud cloth από την Αφρική (παραδοσιακό βαμβακερό ύφασμα βαμμένο με φυσική λάσπη, που χρησιμοποιείται ως τελετουργικό ένδυμα και φορέας συμβόλων).
Οι γεωμετρικές γραμμές του υφάσματος διακόπτουν την ομοιομορφία του ξύλου, προσθέτοντας στο περίπτερο μια υποδόρια ρυθμικότητα. Η χειρονομία αυτή, ανάμεσα στην αποκατάσταση και τη μεταμόρφωση, μετατρέπει τις καρέκλες σε συνομιλητές του παρελθόντος: Ιταλία, Αφρική, Ελλάδα, σε έναν διάλογο που συνεχίζει σιωπηλά κάτω από το βλέμμα της Lutter.
«Το άσπρο-μαύρο είναι ο άξονας του περιπτέρου μας φέτος», λέει η Λώρα Τσουκαλά. «Χρειαζόταν μια αντίστιξη: το φωτογραφικό του Νικόλαου, η αυστηρότητα της Λούτερ, η πλαστικότητα του βίντεο». Ανασαίνουν μαζί.
Στο κέντρο, η Μαρίνα Καρέλλα υπογράφει το λευκό «Hibiscus»: λακαρισμένη ρητίνη, γυαλί, λεπτομέρειες με φύλλα χρυσού. «Τραπέζι-άνθος», σκέφτομαι. Κρατά στιγμιαία τον χρόνο πριν την επιστροφή στο μαύρο. Πιο δίπλα, ο Κωνσταντίνος Κακανιάς παίζει με το τραπέζι-παιχνίδι: κεραμικά στοιχεία ενσωματωμένα στη βάση, σαν ένα προσωπικό μουσείο ιδεών· και ψηλά, δώδεκα πιάτα όχι ως ηρωολατρία αλλά σαν ημερολόγιο αντοχής. «Θέλουμε να κάνουμε συνομιλίες, όχι διακοσμητικές χειρονομίες», λέει η Λώρα καθώς κάθε τόσο σταματά για να μιλήσει με επισκέπτες που ζητούν πληροφορίες και τιμές για τα έργα, καταθέτουν προσφορές. Η αγάπη του Κακανιά για τα κεραμικά ξεδιπλώνεται εδώ.
Κι έπειτα το μπαρ του Νικόλαου. Είναι από εκείνα τα έργα που φωτογραφίζονται εύκολα, αλλά δεν εξαντλούνται στην εικόνα. Από κοντά, η υλικότητά του αποκαλύπτεται σαν αίνιγμα: μια φωτογραφία πανιού, μεταφερμένη στο λευκό μάρμαρο της Θάσου, αποκτά την πυκνότητα γλυπτού και την αίσθηση αναπνοής. Η λοξή γραμμή του ιστίου δεν είναι διακοσμητική, λειτουργεί ως ρήγμα και βρίσκει έξοδο· σαν να ανοίγει το ίδιο το έργο προς τη θάλασσα που το ενέπνευσε.
Η υλικότητα της Ελλάδας -το μάρμαρο, το φως, το ιστίο- μεταφράζεται σε σύγχρονο γλώσσα χωρίς νοσταλγία. «Αυτό ακριβώς κυνηγάμε», μου λέει η Λώρα Τσουκαλά. Μιλά γρήγορα, καθαρά, με ροή. Μεταφερόμαστε στο πολύβοο καφέ, είναι η πρώτη μέρα, η μέρα των συλλεκτών, ένα πλήθος που "ανταγωνίζεται" τα έργα των 67 γκαλερί, τραβά το βλέμμα, σε κάνει να το επεξεργάζεσαι. Δίπλα μας η ιέρεια της μόδας Σούζι Μένκες με το μοβ μαντό της απολαμβάνει ένα cupcake με γλάσσο που σατανικά κομποζάρει χρωματικά με το μαντό της. Της μιλάω, της λέω για εκείνο το show της Μαίρης Κατράντζου στο Σούνιο για λογαριασμό της ΕΛΠΙΔΑ - ω, δεν θα το ξεχάσω ποτέ μου , απαντά.
Πίσω στην PAD όμως, που ανακάλυψε η Λώρα όταν ήταν ακόμα φοιτήτρια Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης στην Αμερική. Κάθε τόσο επιστρέφει στις απαρχές: «Η PAD ήταν το σοκ για εμένα όταν την επισκέφθηκα πρώτη φορά. Από εκεί ξεκίνησα να σκέφτομαι την γκαλερί και ως design gallery». Δεν είναι τυχαίο ότι, όταν τελείωσε τις σπουδές της η πρώτη τους έκθεση ως γκαλερί ήταν με έργα του Τakis. «Ήταν η τελευταία όσο ζούσε, λίγο πριν το αφιέρωμα που του έκανε η Τate», θυμάται. Η συνέχεια δείχνει συνέπεια: Vera Lutter, Vladimir Kagan, Paul Evans δίπλα σε Kαρέλλα, Κακανιά, Βάνα Ξένου, Λιάνα Βασαλού, ένα μικρό κύκλωμα που δεν φοβάται την αντιπαράθεση εποχών.
Στο μεταξύ, η φουάρ δουλεύει. Ο κόσμος ανεβοκατεβαίνει. Κάποιοι σταματούν στο video-portrait, άλλοι φωτογραφίζουν τα πιάτα. Στο Λονδίνο έρχονται οι αποφασισμένοι να αγοράσουν. «Το Παρίσι είναι πιο “μουσείο”: εκτίμηση χωρίς αγορά. Σε ρωτάνε πληροφορίες για το έργο, το επεξεργάζονται και προχωρούν παρακάτω», λέει. «Εδώ έρχεται αυτός που θα αγοράσει. Το γεγονός ότι είμαστε η μοναδική ελληνική γκαλερί και σταθερά τα τελευταία χρόνια στο ίδιο περίπτερο, το Β5, μας κάνει να ξεχωρίζουμε. Κι αυτό βοηθά: σε θυμούνται, επιστρέφουν. Το ζητούμενο είναι αυτό: ο πελάτης που επιμένει».
Τη ρωτώ για τη φετινή Pad. «Πολύ ξύλο», μου λέει χωρίς δεύτερη σκέψη. «Και πολύ γυαλί -είδα ένα booth με βενετσιάνικα γυαλιά δουλεμένα με τρόπους που δεν περιμένεις εντυπωσιακό». Η κριτική ματιά εδώ είναι ξεκάθαρη: το ελληνικό booth δεν είναι βεστιάριο επιβεβαιώσεων, είναι σύνθεση. Το άσπρο/μαύρο δεν λειτουργεί σαν σκληρό concept, αλλά δίνει ρυθμό στον επισκέπτη, οδηγεί το μάτι από την παύση του πάνθηρα στο χαραγμένο μάρμαρο του bar, από την ψυχρή φωτοσκιά της Λούτερ στη λακαρισμένη απαλότητα της Καρέλλα.
«Θέλω να πετύχει ο Γουίλσον», παραδέχεται η Λώρα και η ειλικρίνειά της έχει κάτι σχεδόν προστατευτικό. «Και ως πράξη μνήμης, και ως πράξη αγοράς». Αυτή η διπλή επιθυμία -συναισθηματική και επαγγελματική- περιγράφει καλά τη θέση της γκαλερί: να συγκινείς και να πείθεις, να σεβαστείς τον μύθο και να τον μετατρέψεις σε συγκεκριμένη συλλεκτική απόφαση.
Η συζήτηση γυρίζει φυσικά στη μητέρα της, τη Βέτα Στεφανίδου. «The mothership», γελάει. «Είναι οι σχέσεις, τα χρόνια, η εμπιστοσύνη. Από εκεί περνούν πολλά. Στην Ελλάδα το οικοσύστημα είναι μικρό, φαίνεται αμέσως ποιος είναι αληθινός. Εκτιμώ βαθιά την αλήθεια. Σε προχωράει». Η αλήθεια, εδώ, μοιάζει να είναι επίσης στρατηγική: Nomad σε Abu Dhabi, μετά St. Moritz τον Φεβρουάριο, Hamptons τον Ιούνιο, μια γεωγραφία που ταιριάζει σε γκαλερί μικρού μεγέθους με καθαρή ταυτότητα: να είσαι εκεί που πρέπει, όταν πρέπει, με τα σωστά έργα.
Ξανακοιτάζω το bar. Η λοξή γραμμή -σαν ράμμα στον καμβά- ανοίγει, κλείνει, ανοίγει. «Το design είναι εμμονή, ανάγνωση, περιέργεια, και συνεργασίες που σε πάνε παρακάτω. Αυτό προσπαθούμε να κάνουμε: να ανοίγουμε πόρτες». Μου περιγράφει μοναδικές ιστορίες της μητέρας της, που με επιμονή, πείσμα, γνώση άνοιξε πόρτες συνεργασίας με δημιουργούς εμβληματικούς -η συνεργασία με τον David Hicks αρκεί για να γράψεις ένα βιβλίο από αυτά που θα υπέγραφε ο Τρούμαν Καπότε.
Και ναι, η πρώτη μέρα πάντα έχει ένα είδος μέθης. Όμως, το περίπτερο της Stefanidou Tsoukala δεν στηρίζεται στο «πρώτο σοκ». Στηρίζεται στη σύνθεση, στην ικανότητα να δένεις τον πάνθηρα του Γουίλσον με τα φύλλα χρυσού της Kαρέλλα, το μάρμαρο Θάσου μάρμαρο με μια φωτογραφία πανιού. Στην εποχή των βραχύβιων επιβεβαιώσεων η σπανιότερη αξία είναι να φτιάχνεις ένα μικρό, στιβαρό σύμπαν όπου τα πράγματα έχουν λόγο που συνυπάρχουν.
Bγαίνω πάλι στον δρόμο, περπατώ προς τη Royal Academy. Λες και ένα μικρό ηχείο έχει τοποθετηθεί στο μυαλό μου, ακούω τον Μπομπ Γουίλσον. Είμαι Άμλετ, περπατώ στην ακτή, μπλα μπλα μπλα.