Στην κατάλευκη θαλπωρή της αθηναϊκής χειμωνιάτικης λιακάδας, εκεί όπου το Μουσείο της Ακρόπολης ριζώνει ανάμεσα στις παρυφές του λόφου και την πόλη, στέκει τώρα ένα σώμα που δεν ανήκει εδώ, το Λαμασσού του Μάικλ Ράκοβιτς. Κι όμως, μοιάζει να περίμενε αυτή τη γη.
Το «Lamassu of Nineveh» (2018) του Μάικλ Ρακοβίτς, το δεύτερο μέρος της τριλογίας «Michael Rakowitz & Ancient Cultures» που παρουσιάζει ο ΝΕΟΝ και το Μουσείο της Ακρόπολης, μοιάζει με επισκέπτη που ακολουθεί μια τελετουργική διαδρομή: ένα ον που ταξίδεψε από τις όχθες του Τίγρη στον πεζόδρομο της Διονυσίου Αρεοπαγίτου, κουβαλώντας πάνω του ολόκληρες ιστορίες βίας, εξορίας και ανασυγκρότησης.
Το έργο γεννήθηκε το 2018 για την πιο πολιτικά φορτισμένη πλατφόρμα δημόσιας τέχνης στον κόσμο: το Fourth Plinth στη Trafalgar Square. Στην καρδιά της βρετανικής πρωτεύουσας, στο απόγειο της μετα-αποικιακής ενδοσκόπησης και της ευρωπαϊκής αμηχανίας απέναντι σε όσα λεηλατήθηκαν, το Λαμασσού του Ράκοβιτς στάθηκε ως «ένα φάντασμα που επιστρέφει».
Το αντίγραφο-ανακατασκευή ενός από τα Λαμασσού της Πύλης Νεργκάλ της Νινευή, το οποίο καταστράφηκε από το ISIS το 2015. Την ίδια στιγμή που το άλλο σώμα της δυάδας παραμένει εκτεθειμένο στο Βρετανικό Μουσείο. Η χειρονομία του Ρακοβίτς δεν ήταν «αναστήλωση». Ήταν ηθικό σχόλιο.
Ανατομία ενός φαντάσματος από μέταλλο, μνήμη και σιωπή
Το Λαμασσού έχει μήκος ακριβώς 4,3 μέτρα, όσο και η βάση του Fourth Plinth. Το ύψος και το πλάτος του ακολουθούν τις διαστάσεις του αυθεντικού ασσυριακού μνημείου που στάθηκε κάποτε στη Νινευή.
Η κατασκευή του είναι μια ευλαβικά οργανωμένη «πανοπλία»: 10.500 άδεια μεταλλικά κουτιά ιρακινού σιροπιού από χουρμάδες, ενωμένα ένα-ένα, σαν φολίδες. Υποκείμενος μεταλλικός σκελετός, όπως ένα σώμα που περιμένει να «ντυθεί» με την ιστορία του. Στιβαρές, επίμονες πτυχώσεις, που αναπαράγουν τούφες τριχώματος, φτερά, άκρα: σαν ένα κολάζ της αρχαίας τέχνης μέσα από τα πιο ευάλωτα υλικά της σύγχρονης Ανατολής. Την πίσω όψη, όπου ο Ρακοβίτς κάνει κάτι το αδιανόητο: αποκαλύπτει το κρυμμένο κείμενο της σφηνοειδούς επιγραφής που στο πρωτότυπο βρισκόταν «κολλημένο» στον τοίχο και άρα ήταν αόρατο.
Τώρα, σε αυτή την κατάσταση «εξορίας», διαβάζεται καθαρά: «Ο Σενναχειρείμ, βασιλιάς του κόσμου, βασιλιάς της Ασσυρίας, έκτισε εκ νέου τα τείχη της Νινευή και τα ανύψωσε όσο τα βουνά». Το έργο είναι ένα σώμα από αναγκαστικές, βίαιες, μετακινήσεις: υλικά που μετακινήθηκαν, άνθρωποι που εκτοπίστηκαν, ιστορίες που έμειναν χωρίς χώρα.
Η οικονομία του πολέμου μέσα στο σώμα ενός θεού-φρουρού
Οι κονσέρβες αυτές δεν είναι ένα φορμαλιστικό εύρημα. Είναι μαρτυρία. Η βιομηχανία χουρμάδων του Ιράκ -το καμάρι του, η δεύτερη μεγαλύτερη εξαγωγή της χώρας μετά το πετρέλαιο- από τα 30 εκατομμύρια του 1970 κατέρρευσε σε μόλις 3 εκατομμύρια μετά τον πόλεμο του 2003.
Για να παρακάμψουν τις κυρώσεις του 1990, οι ιρακινοί παραγωγοί έστελναν το προϊόν τους στη Συρία, όπου συσκευαζόταν σε ασημάδευτα κουτιά, και στη συνέχεια στον Λίβανο όπου «βαφτιζόταν» ως προϊόν Λιβάνου. Μια παράνομη οδός για να μπει στο δυτικό εμπόριο ένας καρπός που κάποτε ήταν σύμβολο ευημερίας. Αυτά τα κουτιά τώρα γίνονται οι φολίδες ενός φρουρού που ζητά δικαιοσύνη. Ζητά δικαιοσύνη στην αυλή του μουσείου που φτιάχτηκε και ως αίτημα απόδοσης δικαιοσύνης, με κενές θέσεις για να επιστρέψουν από το Λονδίνο οι κλεμμένες αρχαιότητες, τα Γλυπτά του Παρθενώνα.
Ο ίδιος ο Ράκοβιτς, με τη δική του οικογενειακή ιστορία εξορίας, όταν ο ιρακινοεβραίος παππούς του έφυγς από τη Βαγδάτη το 1946, χρησιμοποιεί αυτά τα υλικά σαν να κάνει χειρωνακτική δουλειά πάνω στο τραύμα. Αθόρυβα, χωρίς καταγγελτικό τόνο. Ο Ρακοβίτς ξέρει να είναι πολιτικός χωρίς να είναι ρητορικός.
Ένα σώμα που στην Ακρόπολη αποκτά άλλο φως και άλλο χρέος
Στον κήπο της Ακρόπολης, το Λαμασσού συνομιλεί με: το αρχαίο σκάμμα κάτω από το μουσείο, τον Παρθενώνα πάνω από το μουσείο, τη σύγχρονη πόλη που το περικλείει, το οικοδόμημα του Μπερνάρ Τσουμί που ζει με το φως, το τσιμέντο και τη διαφάνεια.
Εδώ, το έργο αποκτά μια νέα, ελληνική διάσταση: δεν μιλά μόνο για τη λεηλασία της Μεσοποταμίας, αλλά για όλες τις λεηλασίες. Δεν μιλά μόνο για τον πόλεμο στο Ιράκ, αλλά για το τι σημαίνει να στερηθείς τα μνημεία σου. Και τι σημαίνει να τα ξαναβλέπεις, έστω ως φαντάσματα.
Κάτω από τον ήλιο της Αττικής, το Λαμασσού μοιάζει να γυρίζει το κεφάλι του προς τον Παρθενώνα όχι σαν αντιπαράθεση, αλλά σαν μια πράξη αναγνώρισης μεταξύ δύο μνημείων που γνωρίζουν από απώλεια.
Στο παρελθόν ο Ράκοβιτς έχει πει ότι «τα χαμένα αντικείμενα δεν χάνονται: αλλάζουν υλικό». Αυτό ακριβώς κάνει εδώ. Αλλάζει το υλικό. Και μαζί του αλλάζει την ευθύνη μας.
Τρία κεφάλαια μιας συζήτησης για το τι σημαίνει να προστατεύεις πολιτισμό
Η παρουσία του Ράκοβιτς στην Αθήνα είναι μια τριλογία που χαρτογραφεί την απόσταση ανάμεσα στην αρχαιότητα και το σήμερα.
1. All Spice - Στο Μουσείο της Ακρόπολης
Μια έκθεση σε επιμέλεια του διευθυντή του Μουσείου της Ακρόπολης καθηγητή Νίκου Σταμπολίδη και της διευθύντριας του ΝΕΟΝ Ελίνας Κουντούρη, που «ανέδυε» μνήμη, με το μπαχάρι και τα μυρωδικά της Μεσοποταμίας να λειτουργούν ως αισθητηριακό αρχείο ενός κόσμου που χάθηκε. Εκεί όπου η μνήμη γίνεται άρωμα. Και το άρωμα γίνεται ιστορία. Η έκθεση που προσέλκυσε διεθνές κοινό και πλήθος δημοσιευμάτων, διήρκησε από τις 13/05/2025 ως τις 31/10/2025.
2. Lamassu of Nineveh – Στον κήπο του Μουσείο της Ακρόπολης
Το σημερινό έργο: μια ολόσωμη ανακατασκευή ενός μνημείου που καταστράφηκε. Ο φρουρός της Νινευή στέκει σαν να επιτηρεί την Αθήνα. Αλλά κυρίως σαν να θυμίζει το βάρος της λέξης «κληρονομιά». Σε επιμέλεια Νίκου Σταμπολίδη και Ελίνας Κουντούρη. Η εγκατάσαση θα παραμείνει στον χώρο ως το τέλος Δεκεμβρίου 2026.
3. Το Τρίτο Μέρος - Παλαιό Μουσείο Ακρόπολης (2026)
Η κορύφωση: μια συνάντηση των αρχαίων με τις ανα-κατασκευές του Ράκοβιτς, σε συνεργασία του ΝΕΟΝ με την Εφορεία Αρχαιοτήτων της Αθήνας και το υπουργείο Πολιτισμού. Ένα αρχιτεκτονικό και ιδεολογικό κλείσιμο του κύκλου: από το φαγητό στη μορφή, από τη μορφή στη μνήμη, από τη μνήμη στη συνείδηση. Από τον Μάιο ως τον Δεκέμβριο του 2026.