Όλοι ξέρουμε το τέλος. Κι όμως, στη Στέγη, ο μύθος του Οιδίποδα ξαναέγινε επικίνδυνος: με έναν Τειρεσία που παγώνει το αίμα, την ηλεκτρική έλξη Κουρή–Καραμπέτη, και τον Ρόμπερτ Άικ να μετατρέπει την τραγωδία σε πολιτικό καθρέφτη της εποχής.
Υπάρχει μια στιγμή στον Οιδίποδα του Ρόμπερτ Άικ όπου ο πρωταγωνιστής, λίγο πριν νικήσει πανηγυρικά τις εκλογές με τρόπο που μόνο ο Λάιος είχε κάνει 34 χρόνια πριν, λέει με απόλυτη βεβαιότητα «ξέρω ποιος είμαι». Κι αυτή η φράση, η τόσο απλή και ανθρώπινη, η τόσο καθημερινή, ακούγεται ξαφνικά σαν η πιο επικίνδυνη δήλωση στη σύγχρονη πολιτική σκηνή.
Γιατί εδώ, η τραγωδία δεν αρχίζει από τη μοίρα αλλά από τη βεβαιότητα, από εκείνο το αδιόρατο σημείο όπου η ταυτότητα πάει να σταθεροποιηθεί πριν καταρρεύσει ολοκληρωτικά.
Λίγα λεπτά αφού ειπωθεί αυτή η φράση θα αρχίσει να ξηλώνεται η βεβαιότητα του Οιδίποδα -που έχει εμμονή με την αλήθεια, δείχνει συμπτώματα αλαζονείας και υποκύπτει στο σύνδρομο της συνωμοσιολογίας βάζοντας στο στόχαστρο τον Κρέοντα αδελφό της γυναίκας του Ιοκάστης που εδώ είναι ο βασικός υπεύθυνος της προεκλογικής του καμπάνιας.
Ο Λάζαρος Γεωργακόπουλος, έχει την νευρικότητα και την φιγούρα ενός επικοινωνιολόγου εθισμένου σε αμερικάνικες χειρονομίες, που ονειρεύεται να ακούει τις λέξεις του από το στόμα ενός ηγέτη -αφού ο ίδιος δεν θα μπορέσει ποτέ να το κάνει, όπως πιστεύει.
Ο Ομπάμα, ο Επστάιν, ο Σοφοκλής
Έχουν πει για τον Άικ ότι μοιάζει με συντηρητή παλιών αριστουργημάτων που φυσάει τη σκόνη για να αναδυθούν ξανά οι πραγματικές γραμμές. Στη Στέγη όμως συμβαίνει κάτι πιο έντονο: ο μύθος επιστρέφει στον τόπο του, όχι για να τιμηθεί, αλλά για να μας εκθέσει.
Είναι εντυπωσιακό πόσο άθικτο έχει κρατήσει τον μύθο αν και τον τοποθετεί σε απολύτως σημερινή συνθήκη, με τον Οιδίποδα να είναι ένας ηγέτης λίγες ώρες πριν εκλεγεί πανηγυρικά, ένας ηγέτης που καλείται να δείξει το πιστοποιητικό γέννησης όπως ο Ομπάμα. Η σύζυγός του Ιοκάστη βιάστηκε στα 13 της χρόνια από τον Λάιο, σε ένα καθρέπτισμα της υπόθεσης Επστάιν.
Άλλωστε το κυρίαρχο αίνιγμα στην εκδοχή του Άικ είναι: τι τα γυρίζει όλα ανάποδα αλλά το ίδιο μένει σταθερό; Ο καθρέπτης…
Η παράσταση δεν ξεκινάει με την ορμή που περιμένει κάποιος. Η εισαγωγική βιντεοπροβολή φαίνεται κάπως υπερβολική σε χρόνο και διατυπώσεις με το «αυτό που θέλω να πω» να επαναλαμβάνεται, μια προσπάθεια να «δηλωθεί» ένα σύγχρονο πλαίσιο πριν ακόμη το κείμενο και οι ηθοποιοί προλάβουν να το κατοικήσουν.
Η γλώσσα μοιάζει να παλεύει να βρει τη σωστή αναπνοή πάνω στη σκηνή μέχρι να εμφανιστεί ο Τειρεσίας, υπάρχει μια αφηγηματική αμηχανία με υπερανάλυση. Όμως η στιγμή που εμφανίζεται ο Τειρεσίας, η στιγμή που ο εξαιρετικός Κώστας Νικούλι πατά στη σκηνή, είναι η στιγμή που το έργο βρίσκει πραγματικά τον άξονά του.
Θα αναγκαστείς να δεις ποιος είσαι
Ο Νικούλι δεν μπαίνει, εισβάλλει, πετά το μπουφάν και ανοίγει τα χέρια σαν εσταυρωμένος. Στέκεται με την απεγνωσμένη ακινησία μιας μορφής που δεν χρειάζεται τίποτα για να επιβάλει την παρουσία της. Εκφέρει τους χρησμούς όχι με μυστικισμό, αλλά με την ψυχρή ακρίβεια μιας ιατρικής διάγνωσης: χωρίς ιδεολογία, χωρίς προστατευτικές αποχρώσεις, χωρίς διαφυγή. «Θα αναγκαστείς να δεις ποιος είσαι», λέει στον Οιδίποδα, και όλη η παράσταση γυρίζει σαν σβούρα γύρω από αυτή τη φράση.
Ό,τι πριν φαινόταν αμήχανο, τώρα αποκτά σκοπό, κέντρο, πυκνότητα. Εκπληκτικός ο Νικούλι, στα λίγα λεπτά που στέκεται στη σκηνή και ανακρίνεται από τον Οιδίποδα, κοιτά με κενά μάτια το κοινό, γίνεται κυριολεκτικά το ρήγμα στην εικόνα και μένει στη μυαλό την υπόλοιπη μιάμιση ώρα αν και όσα εξελίσσονται στη σκηνή είναι καταιγιστικά.
Εδώ οφείλουμε μια σημαντική αναφορά στην ελληνική εκδοχή του έργου, γιατί τίποτα από αυτό δεν θα λειτουργούσε χωρίς τη στιβαρή μετάφραση του Νίκου Χατζόπουλου, ο οποίος μεταφέρει τον κοφτό, νευρικό, διακεκομμένο ρυθμό του Άικ χωρίς να τον «γλυκαίνει» στην ελληνική γλώσσα. Οι παύσεις, τα μισόλογα, οι αποσιωπήσεις, τα άηχα συμφραζόμενα, όλα φτάνουν στη σκηνή ατόφια.
Το ίδιο καθοριστική είναι και η σκηνοθετική επιμέλεια της ελληνικής παραγωγής από την Lizzie Manwaring με τη συμμετοχή του Προδρόμου Τσινικόρη, που βρίσκει τη λεπτή ισορροπία ανάμεσα στον πολιτικό ρεαλισμό της πρωτότυπης παράστασης και στην ελληνική θεατρική παράδοση· κουρδίζει την ομάδα, ενώνει τη γλώσσα με τον ρυθμό, και επιτρέπει στην παράσταση να μην μοιάζει με εισαγωγή, αλλά με έργο πραγματικά πατημένο στο αθηναϊκό έδαφος. Βοηθός σκηνοθεσίας η Κορίνα Βασιλειάδου.
Όταν το κοινό αναφωνεί "ω" ενώ ξέρει τον μύθο...
Στο κέντρο βέβαια βρίσκονται ο Νίκος Κουρής και η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη, ένα σκηνικό ζευγάρι που κατοικεί στο μυαλό του θεατή ώρες μετά την αυλαία. Ξεπέρασαν το ειδικό βάρος της οικειότητας με το έργο του Σοφοκλή και τον μύθο που το περιβάλλει. Οι Έλληνες θεατές ξέρουν τον μύθο· τον έχουν διδαχθεί, τον έχουν ακούσει, τον έχουν αναπαράγει.
Κι όμως στις πιο σωματικές στιγμές Κουρή–Καραμπέτη, εκεί όπου το βλέμμα τους γλιστράει από το τρυφερό στο ενστικτώδες και μετά στην άβυσσο, το κοινό ακούγεται να ανασαίνει κοφτά, με κάποια μικρά «ω» θεατών να επιπλέουν μέσα στη σκοτεινή αίθουσα.
Κουρής- Καραμπέτη, μια εποποιία
Ο Κουρής ενσαρκώνει την αλήθεια με το σώμα· δεν την καταθέτει, τη φέρει. Ατσαλάκωτος μέσα στην αλήθεια αλλά και αλαζονεία της νίκης του, με τη νευρικότητα να αρχίσει να ραγίζει την πανοπλία του όσο αρχίζει να ξηλώνεται το υφαντό αυτού που νόμιζε ότι είναι. Η στιγμή της αποκάλυψης, την συνθλιπτικής τελικής αποκάλυψης, βρίσκει τον Νίκο Κουρή στη σκηνή να κουρνιάζει και να φωνάζει σαν άγριο ζώο -σχεδόν ξεχνάς ότι είναι άνθρωπος. Η ψυχρή υπολογισμένη κίνηση του τα τελευταία δευτερόλεπτα πριν πέσει η αυλαία (δεν αποκαλύπτουμε για λόγους σπόιλερ) δεν παγώνει το αίμα αφού ακόμα βράζει από όσα προηγήθηκαν.
Η Καραμπέτη, αιωρούμενη ανάμεσα στη μάνα και την ερωμένη, ανάμεσα στη γνώση και την άγνοια, μετατρέπει σε ανθρώπινο ρήγμα τον μονόλογό της για όσα υπέστη 13 χρονών στα χέρια του Λάιου. Όταν δε πια ξέρει, όταν αντιλαμβάνεται τι σημαίνει η αλήθεια, η σιωπή της είναι πιο σκληρή από οποιονδήποτε λόγο, το σώμα της γίνεται ένας μηχανισμός που επιχειρεί να αποβάλλει κάθε πληροφορία να γίνει μια μηχανή χωρίς αισθήματα. Και ο τρόπος που του λέει «δεν θέλω να σε χάσω δεύτερη φορά», όταν όλα πια έχουν αποκαλυφθεί είναι μύχιος, σπλαχνικός χωρίς φτιασίδια.
Όλα αυτά διαδραματίζονται πάνω στη δομή ενός έργου που ο Άικ μεταφέρει σε νύχτα εκλογών. Ο Οιδίποδας είναι ένας υποψήφιος που περιμένει μια σαρωτική νίκη, ένας άντρας που πιστεύει ότι η προσωπική του ακεραιότητα μπορεί να επιβληθεί στην πραγματικότητα. Οι σύμβουλοι, τα βίντεο, τα προεκλογικά γραφεία, οι υποσχέσεις αλήθειας, η εξαγγελία πως θα ανοίξει ξανά την υπόθεση του Λάιου, όλα λειτουργούν σαν θολός καθρέφτης της εποχής μας, όπου η πολιτική λειτουργεί λιγότερο ως διακυβέρνηση και περισσότερο ως κατασκευή ταυτότητας.
Ο βιολογικός τρόπος, η αντίστροφη μέτρηση
Ο Οιδίποδας του Άικ γίνεται ένας άνθρωπος που προσπαθεί να αποδείξει ποιος είναι χωρίς να έχει ιδέα από πού έρχεται. Μια εικόνα επίκαιρη σε κάθε γωνιά του σημερινού κόσμου. Η επίμονη Μερόπη, η μάνα που τον μεγάλωσε, έρχεται να του πει την αλήθεια που και αυτή ξέρει μισή.
Η Ράνια Οικονομίδου ξέρει να στέκει μεγαλειωδώς και μαζί ανεπιτήδευτα στο λεπτό όριο ανάμεσα στο τραγικό και σε αυτό που μπορεί να σε κάνει να χαμογελάσεις, η μάνα και γιαγιά στο οικογενειακό τραπέζι, η πεθερά που βλέπει ανταγωνιστικά την νύφη της.
Τα σύγχρονα αστεία, οι στιγμές επεξηγηματικής ευκολίας, οι οικογενειακές σκηνές όπου όλοι πρέπει να δώσουν ένα κομμάτι πληροφοριών, συμπληρώνουν το παζλ μπροστά στους θεατές. Κι όμως, όταν πλησιάζει η ώρα της αποκάλυψης, όλα χτυπάνε στη σωστή συχνότητα.
Η αντίστροφη μέτρηση στο μεγάλο ρολόι που βρίσκεται στο πίσω μέρος της σκηνής, φορτίζει την αίθουσα με έναν σχεδόν βιολογικό τρόμο. Τα τελευταία δευτερόλεπτα, όταν ο χρόνος φτάνει στο μηδέν και ο Κουρής με την Καραμπέτη κουρδίζονται πάνω στον ρυθμό του, το κοινό μοιάζει να συγκρατεί την αναπνοή του.
Το αίνιγμα του καθρέπτη
Και τότε έρχεται η στιγμή. Το αίνιγμα επανέρχεται. Ο Οιδίποδας μένει ακίνητος. Η σκηνή παγώνει. Αυτό που αναζητούσε τόσο καιρό -η αλήθεια, η καταγωγή, η ταυτότητα- στέκεται απέναντί του επιτέλους απογυμνωμένο. Ποιος είναι; Ο καθρέφτης.
Εκείνη τη στιγμή αντιλαμβάνεσαι πως δεν βλέπεις απλώς μια σύγχρονη διασκευή. Βλέπεις ένα έργο που έχει στραφεί εναντίον μας. Ένα μύθο που λειτουργεί ως προειδοποίηση: ότι η αλήθεια δεν φωτίζει αλλά καίει· ότι η βεβαιότητα είναι πιο επικίνδυνη από την άγνοια· ότι οι άνθρωποι που λένε «ξέρω ποιος είμαι» βρίσκονται συνήθως ένα βήμα πριν από την πτώση τους.
Το τέλος σπαρακτικό, αφανιστικό, καταιγιστικό, κάνει το στομάχι να σφίγγεται, να θέλεις να φωνάξεις σταμάτα. Το εύρημα του τέλους του πραγματικού έργου δεν αποκαλύπτεται εδώ για να μην λειτουργήσει ως σπόιλερ. Και λέω του πραγματικού έργου γιατί αφού πέσει η αυλαία και χυθεί το αίμα, και το κοινό σπαράξει σε χειροκροτήματα και μπράβο, η αυλαία ανοίγει ξανά για λίγα λεπτά. Και βλέπουμε τον Οιδίποδα και την Ιοκάστη τον Νοέμβριο του 2023…
Στη Στέγη, ο Οιδίποδας του Ρόμπερτ Άικ δεν παρουσιάστηκε ως αρχαίο δράμα. Παρουσιάστηκε ως πολιτική πράξη. Και με αυτούς τους ηθοποιούς έγινε κάτι σπάνιο: ένας μύθος που όλοι νομίζαμε ότι γνωρίζουμε ξαναέγινε επικίνδυνος. Δεν είδαμε την ιστορία ενός άντρα που δεν ήξερε ποιος είναι. Είδαμε έναν κόσμο που νομίζει ότι ξέρει. Και φύγαμε από τη Στέγη λίγο πιο τυφλοί και λίγο πιο ξύπνιοι.