Έχεις εξετάσεις και είσαι σίγουρος ότι θα αποτύχεις; Πρόκειται να συμμετέχεις σε ένα στοίχημα και ήδη πιστεύεις ότι θα χάσεις; Ή πρέπει να πας σε ένα πάρτι και είσαι σίγουρος ότι όλοι θα σε κρίνουν αρνητικά;
Το φαινόμενο του «να σκέφτεσαι πάντα το χειρότερο» αφορά πάρα πολλούς ανθρώπους και, πρόσφατα, ο Ιταλός ψυχολόγος Marco Boscarino το εξήγησε σε ένα βίντεο στο TikTok, αναφέροντας το έργο του Daniel Kahneman, ψυχολόγου και νομπελίστα, ο οποίος μελέτησε σε βάθος τη λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Σκέψου το χειρότερο: ένας αυτόματος μηχανισμός του εγκεφάλου
Ο Boscarino εξηγεί ότι δεν πρόκειται για απλό πεσιμισμό, αλλά για έναν βαθιά ριζωμένο ψυχολογικό μηχανισμό. Ο εγκέφαλος επεξεργάζεται τις πληροφορίες με δύο διαφορετικούς τρόπους, που περιγράφονται από τον Kahneman στις μελέτες του: το σύστημα 1 και το σύστημα 2.
- Σύστημα 1: γρήγορο, διαισθητικό και αυτόματο. Είναι αυτό που αναγνωρίζει ένα πρόσωπο μέσα στο πλήθος ή που σε κάνει να αντιδράς ενστικτωδώς χωρίς να το σκεφτείς πολύ.
- Σύστημα 2: αργό, στοχαστικό και συνειδητό. Είναι ο τύπος σκέψης που απαιτεί συγκέντρωση, όπως όταν σχεδιάζεις ένα έργο, λύνεις έναν πολύπλοκο υπολογισμό ή παίρνεις μια σημαντική απόφαση.
Όταν ένα άτομο τείνει να φαντάζεται πάντα αρνητικά σενάρια, αυτό σημαίνει ότι το σύστημα 1 έχει τον έλεγχο. Δεν είναι ένα ελάττωμα, αλλά μια στρατηγική που συχνά προκύπτει από το περιβάλλον στο οποίο έχει ζήσει: ανήσυχες οικογένειες, υπερβολικά κριτικά περιβάλλοντα ή δύσκολες εμπειρίες που το έχουν ωθήσει να προετοιμαστεί ψυχικά για το χειρότερο, ώστε να αισθάνεται πιο ασφαλές.
Γιατί είναι σημαντικό να αναγνωρίζουμε τα δύο συστήματα
Σύμφωνα με τον Boscarino, η διάκριση μεταξύ των δύο συστημάτων σκέψης μας επιτρέπει να κατανοήσουμε από πού προέρχονται πολλές από τις αρνητικές μας συναισθήματα. Μεγάλο μέρος της ψυχολογικής ταλαιπωρίας προέρχεται από αυτόματες αντιδράσεις του συστήματος 1, το οποίο ενεργεί χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Ωστόσο, όταν μαθαίνουμε να αναγνωρίζουμε την παρέμβασή του, μπορούμε να ενεργοποιήσουμε το σύστημα 2 και να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύουμε την πραγματικότητα.
Στην πράξη, αντί να αφήνουμε τον εαυτό μας να παρασυρθεί από καταστροφικές σκέψεις, μπορούμε να σταματήσουμε, να αναλύσουμε καλύτερα την κατάσταση και να εισαγάγουμε μια δόση κριτικής σκέψης. Αυτό δεν εξαλείφει τα συναισθήματα, αλλά μας επιτρέπει να τα βιώνουμε με πιο ισορροπημένο και λιγότερο οδυνηρό τρόπο.
Ένα συγκεκριμένο παράδειγμα: η επαγγελματική συνάντηση
Ο Boscarino δίνει ένα πολύ σαφές παράδειγμα. Ένα άτομο που έχει πολύ άγχος μπαίνει σε ένα γραφείο για μια συνάντηση. Παρατηρεί ότι κάποιος δεν τον χαιρετά και, σε λίγα δευτερόλεπτα, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι είναι αντιπαθητικός, ότι έχει κάνει κάτι λάθος, ότι δεν αρέσει σε κανέναν. Ξεκινά η ντροπή, αυξάνεται η ανασφάλεια και το άτομο καταλήγει να απομονώνεται, να μιλάει λίγο ή να αποφεύγει την αντιπαράθεση.
Αν όμως ενεργοποιούσε το σύστημα 2, θα μπορούσε να αξιολογήσει πιο ρεαλιστικές εναλλακτικές λύσεις: ίσως ο συνάδελφος ήταν αφηρημένος ή απλά δεν την είδε. Ή, ακόμα, δεν υπάρχουν αποδείξεις για την αντιπάθειά του. Και ακόμα κι αν πραγματικά δεν ήταν συμπαθής σε εκείνο το άτομο, αυτό δεν σημαίνει σίγουρα ότι η προσωπική του αξία είναι υπό αμφισβήτηση. Αυτή η αλλαγή προοπτικής όχι μόνο μειώνει το άγχος, αλλά αλλάζει ουσιαστικά τη συμπεριφορά και την αυτοεκτίμηση.
Εκπαίδευση του συστήματος 2: μια καθημερινή άσκηση
Ο ψυχολόγος μάς καλεί να ασκούμε καθημερινά τη συνειδητή σκέψη. Δεν είναι μια ικανότητα που αναπτύσσεται σε μια νύχτα, αλλά μια συνεχής εκπαίδευση: να μάθουμε να σταματάμε, να παίρνουμε μια ανάσα, να αναλύουμε τα γεγονότα και να μην πιστεύουμε αμέσως τις αυτόματες σκέψεις. Τα καλά νέα είναι ότι ο εγκέφαλος μπορεί πραγματικά να αλλάξει και να γίνει πιο ευέλικτος, αν τον εκπαιδεύσουμε να βγαίνει από τα συνηθισμένα σχήματα.
Το να σκέφτεσαι πάντα το χειρότερο δεν είναι καταδίκη, αλλά ένα σημάδι ότι το σύστημα 1 είναι πολύ ενεργό. Το να το αναγνωρίσεις σημαίνει ότι είσαι ήδη στα μισά του δρόμου προς μια μεγαλύτερη πνευματική ελευθερία. Με λίγη εξάσκηση, ο καθένας μπορεί να μάθει να δίνει περισσότερο χώρο στο σύστημα 2 και να χτίσει μια διαφορετική σχέση με τον εαυτό του και με τους άλλους.