Η απουσία της λέξης έχει ρίζες σε κάτι βαθύτερο: στην αίσθηση της ισότητας. Οι άνθρωποι δεν θεωρούν πως κάποιος οφείλει να δείχνει υποταγή ή να εξευμενίζει τον άλλον· όλοι βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο.
Το «παρακαλώ» ως λέξη και ως έννοια αποτελεί μια σταθερά επικοινωνίας σε σχεδόν όλες τις γλώσσες του κόσμου. Στις σκανδιναβικές χώρες, ωστόσο, δεν υπάρχει η λέξη παρακαλώ - όχι γιατί οι άνθρωποι είναι αγενείς ή ψυχροί, αλλά γιατί η ευγένεια εκεί δεν χρειάζεται να ειπωθεί.
Το «παρακαλώ» είναι μια από τις πιο χαρακτηριστικές λέξεις των γλωσσών του ευρωπαϊκού Νότου· ένα μαγικό κουμπί που λειαίνει τις συναλλαγές, γεφυρώνει αποστάσεις, δηλώνει υποταγή ή σεβασμό.
Στην Ισπανία υπάρχει το por favor, στα γερμανικά το bitte, στα γαλλικά το s’il vous plaît· όλοι τρόποι για να ζητήσεις κάτι χωρίς να φαίνεται πως απαιτείς. Στη Σκανδιναβία, όμως, η ευγένεια δεν προκύπτει από τον τύπο, αλλά από τη στάση - θεωρείται πλεονασμός, ένα στολίδι που βαραίνει τη φράση χωρίς να τη χρειάζεται.
Η απουσία της λέξης «παρακαλώ» έχει ρίζες σε κάτι βαθύτερο
Η απουσία της λέξης έχει ρίζες σε κάτι βαθύτερο: στη σκανδιναβική αίσθηση της ισότητας. Οι άνθρωποι δεν θεωρούν πως κάποιος οφείλει να δείχνει υποταγή ή να εξευμενίζει τον άλλον· όλοι βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο, και η ευγένεια εκφράζεται μέσα από τον τόνο, το βλέμμα, τη διάθεση. Το αίτημα δεν είναι πράξη ικεσίας, αλλά πράξη εμπιστοσύνης.
Όταν ένας Νορβηγός πει «δώσε μου τον καφέ», δεν προστάζει, απλώς επικοινωνεί, με τον τρόπο που μιλά κανείς σε κάποιον που τον θεωρεί ίσο. Αν προσθέσει ένα παρακαλώ, η φράση μπορεί να ακουστεί ειρωνική ή υπερβολικά τυπική, σαν να θέλει να κρατήσει απόσταση. Η υπερβολική ευγένεια εκεί ισοδυναμεί με ψυχρότητα.
Η λιτότητα δεν είναι μόνο αισθητική αλλά και ηθική αξία
Αυτό το είδος άμεσης ομιλίας είναι στενά δεμένο με την καθημερινότητα του Βορρά, όπου η απλότητα και η ειλικρίνεια θεωρούνται αρετές. Η λιτότητα δεν είναι μόνο αισθητική αλλά και ηθική αξία· το περιττό θεωρείται ύποπτο, ακόμη κι όταν πρόκειται για λέξεις.
Έτσι, οι άνθρωποι της Σκανδιναβίας έχουν μάθει να λένε μόνο ό,τι χρειάζεται. Όταν ζητούν κάτι, το κάνουν ήπια, με χαμόγελο, με φιλικό βλέμμα, χωρίς τη μεσολάβηση μιας λέξης που προϋποθέτει κοινωνική ιεραρχία. «Θα μου δώσεις λίγο νερό;» αρκεί· το παρακαλώ είναι ήδη ενσωματωμένο στον τρόπο που το λες.
Λέξεις που πλησιάζουν το νόημα του «παρακαλώ»
Φυσικά, υπάρχουν και λέξεις που πλησιάζουν το νόημα του «παρακαλώ», χωρίς να το αντικαθιστούν ακριβώς. Στα νορβηγικά λένε vennligst, που σημαίνει «φιλικά» ή «ευγενικά», αλλά χρησιμοποιείται κυρίως σε επίσημα συμφραζόμενα - μια πινακίδα που γράφει «Vennligst ikke røyk» (παρακαλώ μην καπνίζετε). Στην καθημερινή ζωή, όμως, πιο συνηθισμένο είναι το gjerne, δηλαδή «με χαρά», όπως στο «Θες βάφλες;» - «Ναι, με χαρά».
Οι Σουηδοί έχουν το snälla, που κυριολεκτικά σημαίνει «καλέ μου άνθρωπε», και το προφέρουν μόνο σε στιγμές έντονης τρυφερότητας ή γκρίνιας. Οι Ισλανδοί λένε takk («ευχαριστώ»), οι Δανοί værsgo («ορίστε», «πάρε»), και οι Φινλανδοί kiitos, που σημαίνει επίσης «ευχαριστώ». Όλες αυτές οι λέξεις προέρχονται από τη σφαίρα της ευγνωμοσύνης, όχι της ικεσίας.
Για έναν επισκέπτη από πιο νότιες κουλτούρες, αυτή η απουσία του παρακαλώ μπορεί να φαίνεται απότομη. Οι Σκανδιναβοί, όμως, δεν το αισθάνονται έτσι. Όταν λες «δώσε μου τον καφέ», χαμογελώντας, δείχνεις οικειότητα - δεν χρειάζεται να στολίσεις τη φράση για να είσαι ευγενικός. Αντιθέτως, το υπερβολικά ευγενικό ύφος μπορεί να ακουστεί σαν ειρωνεία, σαν θεατρική χειρονομία. Η ευγένεια, για να είναι αληθινή, πρέπει να προκύπτει από την απουσία προσποίησης.
Το «παρακαλώ» είναι λέξη ιεραρχική
Το «παρακαλώ» είναι λέξη ιεραρχική: προϋποθέτει κάποιον που έχει εξουσία να αρνηθεί. Στον Βορρά, αυτή η λογική απορρίπτεται. Όλοι θεωρούνται αυθύπαρκτοι και ισότιμοι· δεν χρειάζεται να προσθέσεις μια λέξη για να επιβεβαιώσεις τη σεβαστική σου πρόθεση.
Σ’ έναν πολιτισμό όπου η κοινωνική σύμβαση ορίζεται από την εμπιστοσύνη και την αμοιβαιότητα, η γλώσσα γίνεται πιο ευθύγραμμη, πιο ειλικρινής. Ένα απλό «ναι, ευχαριστώ» (ja takk) ή «όχι, ευχαριστώ» (nei takk) αρκεί για να διατηρήσει την ισορροπία της ευγένειας.
Η απουσία του παρακαλώδεν σημαίνει απουσία ευγένειας· σημαίνει ότι η ευγένεια έχει περάσει στο επίπεδο της συμπεριφοράς, της έκφρασης, της στάσης του σώματος. Ο τρόπος που χαμογελάς, ο τόνος της φωνής, η ήπια κίνηση του χεριού όταν ζητάς κάτι - όλα αυτά είναι το παρακαλώ των Σκανδιναβών. Αν μιλήσεις με ευθύτητα αλλά και καλοσύνη, το μήνυμα φτάνει καθαρό, χωρίς περιττές λέξεις.
Κι όμως, υπάρχει μια ειρωνεία: οι ίδιοι οι Σκανδιναβοί, όταν ταξιδεύουν προς τον Νότο, βρίσκουν δύσκολο να προσαρμοστούν σ’ έναν κόσμο όπου το please είναι αναγκαίο για να θεωρηθείς ευγενής.
Εκεί συνειδητοποιούν ότι η γλώσσα τους, που θεωρεί φυσική τη σιωπηλή καλοσύνη, μοιάζει σχεδόν αυστηρή στα αυτιά των άλλων. Αλλά ίσως ακριβώς γι’ αυτό το «παρακαλώ» να τους φαίνεται περιττό: γιατί στην πραγματικότητα η λέξη υπάρχει - απλώς δεν χρειάζεται να ειπωθεί.