Παρά το γεγονός ότι η ψυχανάλυση, η νευροεπιστήμη και η ψυχολογία έχουν περάσει πάνω από έναν αιώνα μελετώντας τα όνειρα, το γιατί βλέπουμε τα δόντια μας να πέφτουν παραμένει ένα άλυτο αίνιγμα.
Όλοι κάποτε έχουμε ξυπνήσει ιδρωμένοι, με τα χέρια μας στο στόμα, προσπαθώντας να βεβαιωθούμε ότι τα δόντια μας είναι ακόμη στη θέση τους. Είναι εκεί, φυσικά, άθικτα, κι όμως η ανησυχία δεν υποχωρεί εύκολα - γιατί το όνειρο ήταν τόσο αληθινό που μοιάζει να άφησε πίσω του ένα ίχνος πραγματικότητας.
Το όνειρο με τα δόντια που πέφτουν είναι ένα από τα πιο κοινά και ταυτόχρονα πιο μυστηριώδη φαινόμενα του ύπνου. Εμφανίζεται σε ανθρώπους κάθε ηλικίας, πολιτισμού και κοινωνικής τάξης· το βλέπουν καθηγητές και μαθητές, ηλικιωμένοι και παιδιά, καλλιτέχνες και λογιστές.
Και παρά το γεγονός ότι η ψυχανάλυση, η νευροεπιστήμη και η ψυχολογία έχουν περάσει πάνω από έναν αιώνα μελετώντας τα όνειρα, το γιατί βλέπουμε τα δόντια μας να πέφτουν παραμένει ένα άλυτο αίνιγμα, όπως λέει μιλώντας στην βρετανική εφημερίδα Guardian ο ψυχολόγος Ντίλαν Σέλτερμαν του Πανεπιστημίου Τζονς Χόπκινς, «ένα άλυτο μυστήριο της επιστήμης».
Η «θεωρία της συνέχειας»
Ο Σέλτερμαν εξηγεί πως τα όνειρα, στην πιο απλή τους μορφή, είναι «οποιαδήποτε νοητική δραστηριότητα της οποίας έχουμε συνείδηση όσο κοιμόμαστε». Από αποσπασματικές εικόνες μέχρι ολοκληρωμένες ιστορίες με πλοκή, χαρακτήρες και συναίσθημα. Όμως γιατί τις βλέπουμε και γιατί ο εγκέφαλος παράγει αυτή τη νυχτερινή αφήγηση;
Οι θεωρίες διαφέρουν. Ο Φρόιντ είχε πει πως τα όνειρα είναι εκπλήρωση επιθυμιών, ένα είδος υπόγειας εξομολόγησης του ασυνείδητου. Άλλοι, πιο ορθολογιστές, θεωρούν πως δεν είναι τίποτα παραπάνω από ηλεκτρικοί παλμοί, τυχαία εκρήξεις νευρώνων. Ο Σέλτερμαν ωστόσο προτιμά την «θεωρία της συνέχειας»: ότι δηλαδή τα όνειρα είναι ένας τρόπος του εγκεφάλου να επεξεργάζεται τα βιώματα της ημέρας, να προσομοιώνει μελλοντικές καταστάσεις, να δοκιμάζει εκδοχές του εαυτού μέσα σε ασφαλές πλαίσιο.
Κάτι βαθύτερο συνδέει τα όνειρα αυτά
Κάπως έτσι, το όνειρο με τα δόντια που πέφτουν μοιάζει να παίζει με την πιο αρχέγονη μας ανασφάλεια: την απώλεια ελέγχου πάνω στο σώμα, στη φωνή, στην εικόνα μας. Η ερευνήτρια των ονείρων Μέλιντα Πάουελ, συνιδρύτρια του Dream Research Institute στο Λονδίνο, σημειώνει πως περίπου το 40% των ενηλίκων έχουν βιώσει τουλάχιστον μία φορά αυτό το όνειρο.
«Είναι διαπολιτισμικό», λέει· «από τις Ηνωμένες Πολιτείες μέχρι τη Μέση Ανατολή και την Ασία, οι άνθρωποι βλέπουν τα δόντια τους να θρυμματίζονται, να κουνιούνται, να πέφτουν μέσα σε νιπτήρες ή να σκορπίζονται στο πάτωμα σαν λευκή σκόνη». Η ομοιομορφία αυτής της εμπειρίας υποδηλώνει πως κάτι βαθύτερο συνδέει τα όνειρα αυτά με την ανθρώπινη κατάσταση.
Τα δόντια, λέει ο Κέλι Μπάλκελι, διευθυντής της βάσης δεδομένων Sleep and Dream Database, είναι σύμβολα μετάβασης. Τα χάνουμε δύο φορές στη ζωή μας - στην παιδική ηλικία, όταν αφήνουμε πίσω την πρώτη μας αθωότητα, και στα γεράματα, όταν το σώμα αρχίζει να αποσύρεται. Είναι, επομένως, ένα σήμα αλλαγής, ωρίμανσης ή φθοράς.
Όταν ονειρευόμαστε πως τα δόντια μας πέφτουν, ίσως ο εγκέφαλος σχολιάζει ακριβώς αυτό: ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια αλλαγή, βιολογική, επαγγελματική, συναισθηματική. Ίσως το όνειρο δεν είναι προειδοποίηση, αλλά καθρέφτης μιας μετάβασης που ήδη συντελείται.
Η Πάουελ προσθέτει μια πιο θεραπευτική διάσταση. Κατά τη γνώμη της, τα όνειρα λειτουργούν σαν καθρέφτες του συναισθηματικού μας τοπίου. «Όταν βλέπουμε τα δόντια μας να πέφτουν», λέει, «ο εσωτερικός μας εαυτός μας υποδεικνύει ότι κάτι δεν είναι σε ισορροπία - πως έχουμε εξαντληθεί, πως χρειάζεται να θρέψουμε κάτι που έχουμε αφήσει να μαραθεί». Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί βλέπουν τέτοια όνειρα σε περιόδους στρες: πριν από εξετάσεις, συνεντεύξεις, αλλαγές δουλειάς ή όταν η ζωή τρέχει πιο γρήγορα από τη δύναμή τους να την ακολουθήσουν.
«Φτάνει πια, χρειάζεσαι ανάπαυση»
Μια χαρακτηριστική ιστορία της ίδιας της Πάουελ περιγράφει πώς, σε περίοδο εξουθένωσης, ονειρεύτηκε ότι αιμορραγούσε από τα ούλα και ζητούσε μετάγγιση αίματος. Όταν ξύπνησε, κατάλαβε ότι αυτό που πραγματικά χρειαζόταν ήταν μια «μετάγγιση ξεκούρασης». Ο εγκέφαλος, με άλλα λόγια, χρησιμοποιεί το σώμα σαν σκηνή και τα δόντια σαν σύμβολο φθοράς ή αναγέννησης για να φωνάξει αυτό που το στόμα δεν λέει: φτάνει πια, χρειάζεσαι ανάπαυση.
Υπάρχει και η πιο πεζή εκδοχή: ότι τα όνειρα αυτά σχετίζονται με το πώς αντιλαμβανόμαστε την εμφάνισή μας. Στο τέλος, τα δόντια είναι από τα λίγα χαρακτηριστικά του σώματος που ταυτίζονται με την ομορφιά, τη νεότητα και την αυτοπεποίθηση.
Όταν στο όνειρο θρυμματίζονται, είναι σαν να καθρεφτίζεται η αγωνία μήπως φθαρούμε κι εμείς: μήπως «χαλάσει» η εικόνα μας, μήπως δεν είμαστε πια τόσο ελκυστικοί ή ισχυροί. Αυτή η ιδέα συνδέεται συχνά με τις κοινωνικές μας πιέσεις: η εμφάνιση, η επιτυχία, η αντοχή, όλα μετριούνται με ένα χαμόγελο. Όταν αυτό διαλύεται, χάνεται κι ένα κομμάτι του ρόλου μας στον κόσμο.
Κι όμως, όλη αυτή η ανάλυση παραμένει υποθετική. Οι επιστήμονες ομολογούν ότι οι μελέτες για το συγκεκριμένο όνειρο είναι ελάχιστες. Τα δεδομένα βασίζονται σε ερωτηματολόγια και μνήμες - πράγματα δηλαδή ασταθή, φτιαγμένα από την ίδια ύλη με τα όνειρα.
Ο Σέλτερμαν επισημαίνει πως οι άνθρωποι τείνουν να υπερεκτιμούν ή να υποτιμούν τη συχνότητα των ονείρων τους, ενώ η ανάμνηση τους παραμορφώνεται εύκολα από τη φαντασία. Κι όμως, ακόμη κι αν η επιστήμη δεν έχει καταφέρει να το εξηγήσει πλήρως, το όνειρο αυτό επιμένει, σαν μια παγκόσμια αφήγηση για το άγχος, τον χρόνο και το σώμα.
Μια μεταφορά για την φθορά και την θνητότητα
Ίσως, λοιπόν, τα δόντια που πέφτουν να είναι μια καθολική μεταφορά: η φθορά του σώματος που θυμίζει τη φθορά της σιγουριάς μας. Ίσως ονειρευόμαστε πως τα δόντια χάνονται επειδή το ίδιο το υποσυνείδητό μας δεν αντέχει να κοιτάξει κατάματα την ευθραυστότητα της ύπαρξης.
Η πράξη του να χάνεις κάτι που θεωρούσες δεδομένο - το χαμόγελο, τη φωνή, τη δυνατότητα να μασήσεις, να μιλήσεις, να εκφραστείς - γίνεται αλληγορία της ίδιας της ζωής, που προχωρά παίρνοντας κομμάτια μας μαζί της.
Κι όμως, πίσω από το άγχος, υπάρχει και κάτι παρήγορο. Τα όνειρα αυτά μάς υπενθυμίζουν ότι η απώλεια, ο φόβος, η μετάβαση, είναι κοινές εμπειρίες. Ότι ο νους δεν παλεύει απλώς να τρομάξει τον εαυτό του, αλλά να κατανοήσει, να συμβιβαστεί, να αποδεχθεί. Η στιγμή που τα δόντια πέφτουν στο όνειρο είναι ίσως η στιγμή που το ασυνείδητο μας λέει: «Μπορείς να αφήσεις κάτι πίσω, και να συνεχίσεις».
Οι ψυχολόγοι συμφωνούν πως τα όνειρα δεν πρέπει να ερμηνεύονται με φόβο ή δεισιδαιμονία, αλλά με περιέργεια. Να τα βλέπουμε σαν καθρέφτες που δείχνουν τις ρωγμές και τα άγχη της μέρας. Το να ονειρεύεσαι πως σου πέφτουν τα δόντια μπορεί να μην είναι σημάδι καταστροφής, αλλά πρόσκληση για αναστοχασμό: πού έχω κουραστεί; τι με αλλάζει; ποιο κομμάτι του εαυτού μου χρειάζεται φροντίδα;
Κι ίσως, την επόμενη φορά που θα τα δούμε να διαλύονται μέσα στο όνειρο, να μην τρομάξουμε, αλλά να χαμογελάσουμε, έστω χωρίς δόντια, γιατί κάπως έτσι ο νους μάς μαθαίνει να μεγαλώνουμε.