Ο Έλληνας ψυχίατρος και ειδικός στην ιατρική του ύπνου δρ Αλέξ Δημητρίου εξηγεί ότι η παρουσία του φεγγαριού μπορεί να επηρεάζει τον κύκλο της μελατονίνης, της ορμόνης που ρυθμίζει τη νυχτερινή μας ηρεμία.
Εδώ και αιώνες, οι άνθρωποι κοιτάζουν τη Σελήνη όχι μόνο με θαυμασμό αλλά και με καχυποψία.
Από τις αρχαίες δοξασίες για τη «σεληνιακή τρέλα» μέχρι τα σύγχρονα ερωτήματα για την ποιότητα του ύπνου μας, το φως της πανσελήνου φαίνεται να κουβαλά μια σιωπηλή εξουσία πάνω στο σώμα και τον νου.
Και όσο κι αν η επιστήμη απομυθοποιεί, η Σελήνη συνεχίζει να δρα - ίσως όχι... μαγικά, αλλά βιολογικά.
Οι σύγχρονες μελέτες δείχνουν πως πράγματι υπάρχει μια σχέση μεταξύ φάσεων της Σελήνης και ύπνου, αν και όχι τόσο μυστηριώδης όσο πιστεύαμε.
Ο Έλληνας ψυχίατρος και ειδικός στην ιατρική του ύπνου δρ Αλέξ Δημητρίου, που δραστηριοποιείται στις ΗΠΑ, εξηγεί πως η απλή παρουσία του φεγγαριού μπορεί να επηρεάζει τον κύκλο της μελατονίνης, της ορμόνης που ρυθμίζει τη νυχτερινή μας ηρεμία.
Ο Ελληνοαμερικανός ιδρυτής του Menlo Park Psychiatry & Sleep Medicine στις Ηνωμένες Πολιτείες έχει αφιερώσει το έργο του στη μελέτη της σχέσης ανάμεσα στο φως, τη βιολογία και τη νοητική λειτουργία του ανθρώπου. Οι έρευνές του εστιάζουν στη ρύθμιση της μελατονίνης, της ορμόνης που σηματοδοτεί στο σώμα ότι ήρθε η ώρα για ύπνο.
Το φως επαναπρογραμματίζει τον ανθρώπινο εγκέφαλο
Όπως έχει εξηγήσει, κάθε πηγή φωτός - τεχνητή ή φυσική - μπορεί να καταστείλει την παραγωγή της, επηρεάζοντας άμεσα τον κύκλο εγρήγορσης και ανάπαυσης. Στο πλαίσιο αυτό, ο δρ. Δημητρίου επισημαίνει πως ακόμη και το φως της πανσελήνου μπορεί να μειώσει τη συνολική διάρκεια του ύπνου έως και μία ώρα, προκαλώντας καθυστέρηση στην είσοδο στις βαθύτερες φάσεις, όπως το στάδιο REM.
Παράλληλα, έχει αναδείξει ότι οι σύγχρονες πηγές τεχνητού φωτισμού, κυρίως οι οθόνες κινητών και υπολογιστών, έχουν πολύ ισχυρότερη και πιο επιζήμια επίδραση από τη σελήνη, διαταράσσοντας τον φυσικό κιρκάδιο ρυθμό. Μέσα από τις μελέτες και τις δημόσιες παρεμβάσεις του, ο Δημητρίου συνδέει τη στέρηση ύπνου με προβλήματα μνήμης, συγκέντρωσης και ψυχικής υγείας, υποστηρίζοντας ότι ο ύπνος λειτουργεί ως μηχανισμός «καθαρισμού» του εγκεφάλου από τοξίνες. Τα ευρήματά του συμβάλλουν στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο το φως - είτε από τη σελήνη είτε από τις οθόνες - μπορεί να επαναπρογραμματίζει τον ανθρώπινο εγκέφαλο.
Η επιστημονική συζήτηση για τη Σελήνη και τον ύπνο αναζωπυρώθηκε το 2013, όταν μια ομάδα Ελβετών ερευνητών παρατήρησε ότι οι συμμετέχοντες σε ένα πείραμα, χωρίς να γνωρίζουν πως παρακολουθούνταν για σεληνιακές επιδράσεις, παρουσίασαν 30% μείωση στη βαθιά δραστηριότητα του ύπνου, χρειάζονταν πέντε λεπτά παραπάνω για να αποκοιμηθούν και κοιμόντουσαν συνολικά είκοσι λεπτά λιγότερο κατά τη διάρκεια της πανσελήνου.
Επιπλέον, τα επίπεδα μελατονίνης τους ήταν αισθητά χαμηλότερα.
«Γνωρίζουμε πως κάθε πηγή φωτός μπορεί να καταστείλει τη μελατονίνη», σχολιάζει ο δρ Δημητρίου. «Είναι, λοιπόν, λογικό το φως του φεγγαριού να έχει μια φυσική διεγερτική επίδραση στον οργανισμό».
Οι Ελβετοί επανέλαβαν τη μελέτη με νέα δείγματα και παρατήρησαν ακόμη πιο εντυπωσιακές διαφορές: οι άνδρες κοιμόντουσαν κατά μέσο όρο πενήντα λεπτά λιγότερο κοντά στην πανσέληνο, ενώ οι γυναίκες εμφάνιζαν καθυστέρηση στη φάση του REM - εκεί όπου γεννιούνται τα όνειρα. Ωστόσο, μια αντίστοιχη έρευνα στην Ουγγαρία κατέληξε στο αντίθετο συμπέρασμα: αυτή τη φορά, οι γυναίκες φαίνονταν πιο ευάλωτες στις σεληνιακές διαταραχές.
Όλες αυτές οι μελέτες μοιράζονται ένα κοινό πρόβλημα: γίνονται σε εργαστηριακά περιβάλλοντα, με ηλεκτρόδια, άκαμπτα προγράμματα και φώτα από οθόνες. Το σώμα, σε τέτοιες συνθήκες, δεν κοιμάται φυσικά. Έτσι, η Σελήνη ίσως δεν είναι η μόνη «ένοχη». Οι ερευνητές πλέον στρέφονται σε πιο ρεαλιστικά περιβάλλοντα, μελέτες πεδίου που εξετάζουν τον ύπνο εκεί όπου πραγματικά συμβαίνει: κάτω από τον ουρανό.
Μια ομάδα από το Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον πήγε ένα βήμα παραπέρα: παρακολούθησε τον ύπνο ανθρώπων σε τρεις κοινότητες της Αργεντινής - σε πόλη, σε χωριό με περιορισμένο ρεύμα και σε απομονωμένη περιοχή χωρίς καθόλου ηλεκτρικό φως. Ταυτόχρονα, ανέλυσαν τα δεδομένα 464 φοιτητών στο Σιάτλ.

Σε όλους, ανεξάρτητα από το αν είχαν πρόσβαση σε τεχνητό φως ή όχι, παρατηρήθηκε μείωση του ύπνου και καθυστέρηση στην ώρα που αποκοιμιούνταν τις νύχτες πριν από την πανσέληνο. Οι ερευνητές υποθέτουν ότι αυτό ίσως είναι ένα αρχέγονο εξελικτικό κατάλοιπο: όταν η σελήνη φώτιζε έντονα τον ουρανό, οι πρόγονοί μας έμεναν ξύπνιοι περισσότερο για να κυνηγήσουν, να εργαστούν ή να κοινωνικοποιηθούν με τη φυσική λάμψη της νύχτας.
Το φως της πανσελήνου, έστω και αχνό σε σύγκριση με τις λάμπες και τα κινητά μας, λειτουργεί ως σημάδι αφύπνισης στο βιολογικό μας ρολόι. Το ανθρώπινο σώμα εξελίχθηκε με βάση κύκλους φωτός και σκοταδιού που ακολουθούσαν πιστά τις φάσεις του φεγγαριού. Όμως στον 21ο αιώνα, η Σελήνη έχει αποκτήσει έναν απρόσμενο ανταγωνιστή: τις οθόνες. Όπως λέει ο δρ Δημητρίου, «αν η πανσέληνος μπορεί να μειώσει τον συνολικό ύπνο έως και μία ώρα, φανταστείτε τι μπορεί να κάνει ένα λαμπερό κινητό, λίγα εκατοστά από το πρόσωπό σας».
Η τεχνητή νύχτα των πόλεων, γεμάτη led, διαφημίσεις και ειδοποιήσεις, έχει μεταμορφώσει τον κύκλο της σελήνης σε διακοσμητικό στοιχείο του ουρανού. Κι όμως, για όσους ζουν σε πιο σκοτεινά μέρη του κόσμου, το φως της εξακολουθεί να λειτουργεί σαν φυσική σάλπιγγα: ο οργανισμός «ακούει» τη Σελήνη, ακόμα κι αν ο νους την έχει ξεχάσει. Οι επιστήμονες διαπιστώνουν ότι οι διαταραχές ύπνου εντείνονται τις ημέρες γύρω από την πανσέληνο, ακόμα και όταν οι συμμετέχοντες δεν αντιλαμβάνονται την παρουσία της. Είναι σαν το σώμα να θυμάται κάτι που η λογική έχει πάψει να πιστεύει.

Το ερώτημα, βέβαια, είναι πόσο πρέπει να μας απασχολεί αυτό. Ο ύπνος είναι μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα στη φυσιολογία και στην ψυχολογία. Όπως επισημαίνει ο ειδικός στις διαταραχές ύπνου Stephen Carstensen, «πολλοί ρομαντικοποιούν το φεγγάρι· ίσως τα συναισθήματα να παίζουν μεγαλύτερο ρόλο απ’ τη βιολογία». Αν περιμένεις να μη σε αφήσει να κοιμηθείς, ίσως να σε ξαγρυπνήσει μόνο και μόνο γι’ αυτό. Η δύναμη της προσδοκίας, με άλλα λόγια, είναι ισχυρότερη από το φως του φεγγαριού.
Ωστόσο, η επιστημονική εικόνα που προκύπτει είναι ενδιαφέρουσα: η σελήνη επιδρά, αλλά ήπια. Το φως της μπορεί να καθυστερήσει τον ύπνο, να μειώσει ελαφρά τη διάρκειά του, να επηρεάσει τον κύκλο των ονείρων - αλλά δεν μπορεί να μας ξαγρυπνήσει ολοκληρωτικά.
Αυτό που έχει τη μεγαλύτερη επιρροή είναι η τεχνολογία που κρατάμε στα χέρια μας. Όπως λέει ο δρ Δημητρίου, «η Σελήνη ίσως είναι ένας φυσικός, αρχέγονος συναγερμός· τα κινητά μας όμως είναι οι νέες τεχνητές πανσέληνοι».