Πέντε χρήσιμες συμβουλές για τη βελτίωση της υγείας και της μακροζωίας, από τους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους, όπως τις αναφέρει μια καθηγήτρια.
Οι αρχαίοι Ρωμαίοι, ως ένας από τους πιο εξελιγμένους λαούς της αρχαιότητας, είχαν αναπτύξει σημαντικές πρακτικές για τη διατήρηση και προαγωγή της υγείας τους. Αν και οι γνώσεις τους βασίζονταν σε συνδυασμό εμπειρικών παρατηρήσεων και φιλοσοφικών θεωριών, κατάφεραν να αναπτύξουν ένα σύστημα υγειονομικής φροντίδας που, για τα δεδομένα της εποχής, ήταν πρωτοποριακό. Η πρόληψη κατείχε κεντρική θέση στον τρόπο ζωής τους και οι πρακτικές που ακολουθούσαν αντανακλούσαν μια βαθιά κατανόηση της σύνδεσης ανάμεσα στη διατροφή, την καθαριότητα, την άσκηση και τη σωματική αλλά και ψυχική ευεξία.
Ένας από τους πιο εντυπωσιακούς τομείς όπου οι Ρωμαίοι έδειξαν μέριμνα για την υγεία ήταν οι δημόσιες υποδομές. Τα ρωμαϊκά υδραγωγεία, με την προηγμένη τεχνολογία τους, μετέφεραν καθαρό νερό από μακρινές πηγές στις πόλεις και στα δημόσια λουτρά (thermae), γεγονός που συνέβαλε στην πρόληψη μολυσματικών ασθενειών και στην καλή υγιεινή. Παράλληλα, τα αποχετευτικά συστήματα όπως η περίφημη Cloaca Maxima στη Ρώμη διασφάλιζαν την απομάκρυνση λυμάτων από τις κατοικημένες περιοχές, μειώνοντας τον κίνδυνο επιδημιών.
Η καθαριότητα ήταν βασικό στοιχείο της ρωμαϊκής καθημερινότητας. Τα δημόσια λουτρά δεν λειτουργούσαν μόνο ως χώροι καθαρισμού, αλλά και ως κοινωνικά και πολιτιστικά κέντρα, όπου οι πολίτες μπορούσαν να χαλαρώσουν, να γυμναστούν, να συνομιλήσουν και να φροντίσουν το σώμα τους. Τα λουτρά περιλάμβαναν εναλλαγές σε θερμοκρασίες — όπως το caldarium (ζεστό δωμάτιο), το tepidarium (χλιαρό) και το frigidarium (κρύο) — προσφέροντας οφέλη στην κυκλοφορία του αίματος και στην ενίσχυση του ανοσοποιητικού.
Η καθηγήτρια Claire Bubb, ειδική στην αρχαία επιστήμη και λογοτεχνία, μιλάει στο podcast του HistoryExtra και μοιράζεται πέντε συμβουλές για τη βελτιστοποίηση της υγείας και της μακροζωίας σας, από τους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους.
Προσαρμόστε την υγεία σας στους δικούς σας στόχους
Ακόμη και πριν από την εμφάνιση των σύγχρονων προγραμμάτων ευεξίας, οι αρχαίοι γιατροί προωθούσαν την εξατομίκευση.
«Ένα υγιεινό πρόγραμμα δεν ήταν ένας σταθερός κανόνας. Ήταν ένα ευέλικτο σύνολο αρχών, προσαρμοσμένο στο συγκεκριμένο σώμα, τον τρόπο ζωής και τις φιλοδοξίες του καθενός. Θέλετε να αποκτήσετε δύναμη; Υπήρχε ένα πρόγραμμα για αυτό. Θέλετε να αδυνατίσετε; Εφαρμοζόταν μια εντελώς διαφορετική ρουτίνα», τονίζει η καθηγήτρια.
«Η προσέγγιση του Ιπποκράτη εδώ είναι πολύ εξατομικευμένη», εξηγεί η Bubb, «και αυτό για μένα είναι το στοιχείο που η αρχαία ιατρική μπορεί ακόμα να μας βοηθήσει να σκεφτούμε και να γίνουμε πιο συνειδητοί».
«Αν, ως άτομο, αισθάνεσαι ότι έχεις υπερβολικό βάρος και θέλεις να χάσεις κιλά, θα κάνεις ένα πράγμα. Αν πάλι θέλεις να αυξήσεις τη μυϊκή σου μάζα, να γίνεις πιο δυνατός και να αποκτήσεις περισσότερο βάρος, πρέπει να κάνεις άλλα πράγματα, οπότε ο καθένας έχει τους δικούς του στόχους».
Η Bubb εξηγεί ότι ο Ιπποκράτης πίστευε ότι όποιος θέλει να χάσει βάρος πρέπει: «Να κάνει άσκηση σε κατάσταση νηστείας και να τρώει ενώ ακόμα λαχανιάζει και είναι ιδρωμένος και ζεστός. Πρέπει να ασκείστε όταν δεν υπάρχει [τροφή], γιατί τότε πρέπει να χρησιμοποιήσετε τα αποθέματα του σώματός σας που υπάρχουν ήδη».
Ωστόσο, η συμβουλή του ήταν εντελώς διαφορετική για κάποιον με αντίθετους στόχους: δεν υπήρχε μια ενιαία προσέγγιση για την υγεία. Το τι σήμαινε να ζεις μια υγιεινή ζωή ήταν σχετικό με εσένα, την κατάστασή σου και τους προσωπικούς σου στόχους.
«Αυτή η σκέψη "Πώς γυμνάζομαι, πώς τρώω, τι τρώω, πώς οι καθημερινές μου επιλογές με κρατούν υγιή και ευτυχισμένο;", νομίζω ότι είναι ένα πολύ σημαντικό μάθημα που είναι εξίσου [σχετικό] σήμερα όπως ήταν πριν από 2.000 χρόνια», προσθέτει η καθηγήτρια.
Ελέγξτε την σεξουαλικότητά σας, ειδικά το καλοκαίρι
Στην ελληνορωμαϊκή ιατρική θεωρία, τα σωματικά υγρά ήταν ισχυρές δυνάμεις που διαμόρφωναν τη ζωτικότητά σας και έπρεπε να διαχειρίζονται προσεκτικά. Αυτό έκανε το σεξ - και ειδικά την απώλεια σπέρματος - κάτι που έπρεπε να λαμβάνεται πολύ σοβαρά.
Οι ρωμαίοι γιατροί ανησυχούσαν ότι το υπερβολικό σεξ μπορούσε να εξαντλήσει τη δύναμη ενός ατόμου, ενώ το πολύ λίγο μπορούσε να προκαλέσει επιβλαβή συσσώρευση σπέρματος.
«Το σεξ είναι κάτι πολύ συγκεκριμένο», λέει η Bubb. «Αποδεικνύεται ότι μερικοί άνθρωποι είναι πραγματικά πιο υγιείς αν κάνουν σεξ πιο συχνά, ενώ άλλοι είναι πιο αδύναμοι [αν κάνουν σεξ] και το υπερβολικό σεξ οδηγεί σε όλα τα είδη προβλημάτων».
Οι γιατροί συνιστούσαν την προσαρμογή της σεξουαλικής δραστηριότητας ανάλογα με την εποχή, όπως έκαναν και με την άσκηση. «Όταν κάνεις πολύ ζέστη το καλοκαίρι, χάνεις ήδη πολλή [ενέργεια]», εξηγεί η Bubb. Το καλοκαιρινό σεξ, κατά την άποψη των αρχαίων, πιθανώς θα επιδείνωνε την κατάσταση. Η συμβουλή τους; «Πρέπει να το αποφεύγετε αν μπορείτε».
Αν θέλεις υγεία, θα χρειαστείς ελεύθερο χρόνο (και χρήμα)
Ορισμένες αρχαίες συμβουλές για την ευεξία απευθύνονταν σε άτομα με τεράστια προνόμια. Ο ιατρικός συγγραφέας Διοκλής περιέγραψε αυτό που η Bubb περιγράφει ως «ένα λεπτομερές καθημερινό πρόγραμμα για τη μέγιστη βελτιστοποίηση της υγείας»: από πρωινές διατάσεις και καθαρισμό προσώπου έως γεύματα σε ακριβώς καθορισμένες ώρες και μεσημεριανούς ύπνους.
Αλλά αυτό το επίπεδο λεπτομέρειας είχε και ένα μειονέκτημα. Ο μόνος άνθρωπος που θα μπορούσε να το κάνει αυτό είναι «κάποιος που δεν έχει ή δεν χρειάζεται δουλειά», σημειώνει η Bubb. «Κάποιος που είναι τόσο πλούσιος ώστε να μπορεί να αφιερώσει όλους τους πόρους του στη βελτιστοποίηση της υγείας του».
Το πρόγραμμα άλλαζε επίσης ανάλογα με τις εποχές – η μερίδα του μεσημεριανού γεύματος, το πρόγραμμα του ύπνου και ακόμη και ο απογευματινός περίπατος διέφεραν ανάλογα με την εποχή του χρόνου.
Αν και οι περισσότεροι άνθρωποι δεν είχαν την πολυτέλεια να ακολουθήσουν ένα τέτοιο πρόγραμμα, αυτό αντανακλούσε ένα ευρύτερο ιδανικό: ότι η διατήρηση της υγείας ήταν μια δουλειά... πλήρους απασχόλησης.
Μην περνάς πολύ χρόνο στο γυμναστήριο
Η σύγχρονη κουλτούρα της φυσικής κατάστασης συχνά δίνει την εντύπωση ότι προωθεί τις σωματικές ακρότητες, κάτι για το οποίο η ελληνορωμαϊκή ιατρική ήταν ενάντια. Αντίθετα, ορισμένοι διακεκριμένοι αρχαίοι γιατροί πίστευαν ότι οι αθλητές και οι bodybuilders της εποχής εκείνης ωθούσαν τον εαυτό τους σε αφύσικες μορφές, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο την ισορροπία της υγείας τους.
«Σε αντίθεση με τον σύγχρονο τρόπο σκέψης για την άσκηση, όταν διαβάζεις ορισμένους από αυτούς τους συγγραφείς, βλέπεις ότι είναι πολύ αρνητικοί απέναντι στους αθλητές με τάσεις... μπόντιμπίλντινγκ», λέει η Bubb.
«[Πιστεύουν] ότι κάποιοι εξ αυτών έχουν φτάσει σε υπερβολικά άκρα και ότι οι άνθρωποι δεν πρέπει να έχουν τέτοιους μυς».
Αντίθετα, οι γιατροί συνιστούσαν ελαφριά άσκηση για όλο το σώμα. Εκτίμησαν την απλότητα του περπατήματος ή της μέτριας άσκησης. Η υπερβολική άσκηση, ειδικά αν δεν γινόταν υπό ιατρική επίβλεψη, θεωρούνταν ότι διαταράσσει την εσωτερική αρμονία του σώματος.
Κατά την άποψή τους, λέει η Bubb, «ένας φυσιολογικός άνθρωπος δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να ακολουθεί ένα πρόγραμμα άρσης βαρών όπως ο Άρνολντ Σβαρτσενέγκερ – αυτό είναι ανθυγιεινό».
Μερικές φορές, είναι πιο υγιεινό να είσαι γυμνός
Ορισμένες θεωρίες για την υγεία στην αρχαιότητα ακούγονται παράξενες στα σύγχρονα αυτιά, αλλά ακόμη και αυτές είχαν μια εσωτερική λογική. Ορισμένοι στοχαστές, για παράδειγμα, υποστήριζαν ότι το να περπατάς γυμνός μπορεί να βοηθήσει στην απώλεια βάρους, καθώς ενθαρρύνει την εξάτμιση από το δέρμα.
«Γιατί το να περπατάς γυμνός να σε βοηθά να χάσεις βάρος;», αναρωτιέται η Bubb. «Πιθανώς έχει να κάνει με την εξάτμιση». Είχαν την ιδέα ότι «περισσότερα πράγματα μπορούν να βγουν από το σώμα σου πιο εύκολα αν είσαι γυμνός».
Από πολιτιστική άποψη, αυτό δεν θεωρούνταν κάτι τόσο... ακραίο. Στην αρχαία Ελλάδα ειδικά, η γύμνια σε δημόσιους χώρους όπως τα λουτρά και τα γυμναστήρια ήταν απολύτως φυσιολογική, ιδιαίτερα μεταξύ των ανδρών.
«Αυτή είναι μια κουλτούρα όπου έκαναν πολλή γυμνή άσκηση. Ήταν πιο άνετοι με τη γύμνια από ό,τι είμαστε εμείς ως σύγχρονη κουλτούρα».
Μια κληρονομιά ευεξίας
Από τη σκοπιά των σημερινών περίπλοκων προγραμμάτων διατροφής και των φορητών συσκευών παρακολούθησης του ύπνου, η σύγχρονη ευεξία μπορεί να φαίνεται ότι απέχει πολύ από τους αρχαίους κανόνες και τις συμβουλές των ελληνορωμαϊκών πολιτισμών.
Ωστόσο, υπάρχουν πολλές αντηχήσεις αρχαίων θεμάτων σε αυτά που εκτιμούμε σήμερα. Αν και ο ελληνορωμαϊκός κόσμος σίγουρα δεν είχε βιταμινικά συμπληρώματα ή αλτήρες, οι γιατροί του είχαν την ακράδαντη πεποίθηση ότι η καλή υγεία ήταν προληπτική, ολιστική και ότι η διαχείριση και ο έλεγχός της ήταν στο χέρι του καθενός.
Και ενώ οι περισσότεροι από εμάς δεν μπορούμε να ακολουθήσουμε το καθημερινό πρόγραμμα του Διοκλή ή να κάνουμε μακριές βόλτες γυμνοί πριν το μεσημεριανό γεύμα, σίγουρα μπορούμε να σκεφτούμε το ίδιο ερώτημα που απασχολούσε τους αρχαίους στοχαστές: τι σημαίνει να ζεις υγιεινά και να είσαι καλά;
Ψυχική Υγεία και Φιλοσοφία
Εκτός από τη σωματική υγεία, οι Ρωμαίοι αναγνώριζαν τη σημασία της ψυχικής ισορροπίας. Η στωική φιλοσοφία, ιδιαίτερα δημοφιλής στις ρωμαϊκές ελίτ, δίδασκε την αποδοχή της μοίρας, την αυτοκυριαρχία και την απελευθέρωση από τα πάθη ως μέσο για μια ήρεμη και υγιή ζωή. Ο Σενέκας, ο Μάρκος Αυρήλιος και άλλοι στωικοί έγραφαν για την ανάγκη πνευματικής πειθαρχίας, που συμβάδιζε με τις αντιλήψεις περί υγείας της εποχής.
Η φροντίδα της υγείας στους αρχαίους Ρωμαίους ήταν μια πολύπλευρη διαδικασία που συνδύαζε υλικές υποδομές, προσωπική ευθύνη, φιλοσοφική στάση ζωής και ιατρικές γνώσεις. Παρά τις περιορισμένες τεχνολογικές δυνατότητες της εποχής, κατάφεραν να οικοδομήσουν ένα σύστημα που αναγνώριζε την αξία της πρόληψης, της καθαριότητας, της ισορροπημένης ζωής και της κοινωνικής συνοχής. Η παρακαταθήκη τους αποτελεί σημαντικό κεφάλαιο στην ιστορία της ιατρικής και της δημόσιας υγείας και συνεχίζει να εμπνέει έως σήμερα.