Σε κανέναν μας δεν αρέσει η ιδέα να δεχόμαστε κριτική, όμως η συμπεριφορά που ονομάζεται «δυσφορία λόγω ευαισθησίας στην απόρριψη» συνδέεται με τη ΔΕΠΥ και είναι κάτι αρκετά πιο συγκεκριμένο.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα που φωτίζει τη διαφορά: Φανταστείτε ότι ένας φίλος ή μία φίλη δεν σας έχει απαντήσει σε ένα μήνυμα εδώ και λίγες ώρες. Οι περισσότεροι άνθρωποι μάλλον θα σκεφτούν ότι μάλλον είναι πολύ απασχολημένος/η και θα το κάνει αργότερα, όταν βρει χρόνο. Όμως κάποιος που πάσχει από Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) μπορεί να κατακλυστεί από σκέψεις όπως «με μισεί!» ή «κάτι θα έκανα και θύμωσε».
Αυτές οι έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις απέναντι σε μια πραγματική ή ενδεχόμενη απόρριψη αποτελούν μέρος αυτού που ονομάζεται «δυσφορία λόγω ευαισθησίας στην απόρριψη», που στα αγγλικά συνοψίζεται στα αρχικά RSD (Rejection Sensitive Dysphoria).
Ο όρος δεν αποτελεί επίσημη διάγνωση, αλλά κερδίζει συνεχώς έδαφος τόσο στην έρευνα όσο και στην κλινική εργασία, ειδικά μεταξύ των ενηλίκων που επιδιώκουν να κατανοήσουν καλύτερα τον εαυτό τους.
Τι είναι, λοιπόν, η δυσφορία που σχετίζεται με την απόρριψη, πώς σχετίζεται με τη ΔΕΠΥ και πώς μπορούμε να τη χειριστούμε με ενσυναίσθηση; Ο Independent αφιερώνει ένα άρθρο πάνω ακριβώς σε αυτά τα ερωτήματα.
Είναι κάτι περισσότερο από το να μη σας αρέσει απλώς η κριτική
Όλοι νιώθουν πληγωμένοι όταν δέχονται κριτική ή περνούν «σε δεύτερη μοίρα». Αλλά η δυσφορία λόγω ευαισθησίας στην απόρριψη δεν αφορά μόνο το ότι «δεν μου αρέσει» η συμπεριφορά των άλλων προς εμένα. Αντίθετα, αναφέρεται σε ένα πολύ έντονο αρνητικό συναίσθημα.
Άτομα με RSD έχουν περιγράψει πως καταλαμβάνονται από απελπισία όταν νιώθουν ότι λαμβάνουν απόρριψη, ακόμα κι αν κανείς δεν είπε ή δεν έκανε κάτι σκληρό. Ένα απλό σχόλιο του τύπου «νόμιζα ότι θα το έκανες αλλιώς» μπορεί να προκαλέσει συναισθήματα ντροπής, αμηχανίας ή αμφιβολίας για την ίδια την αξία του ατόμου.
Ο συναισθηματικός πόνος συχνά είναι άμεσος και κατακλυσμιαίος, με αποτέλεσμα ορισμένοι άνθρωποι να φύγουν από την κουβέντα, να απολογούνται επί πολλή ώρα ή, στον αντίποδα, να ξεσπάσουν για να προστατεύσουν τον εαυτό τους.
Η ΔΕΠΥ συχνά σχετίζεται με την προσοχή ή την παρορμητικότητα, αλλά ένα σημαντικό - και συχνά όχι αρκετά φωτισμένο - στοιχείο είναι η συναισθηματική δυσλειτουργία. Πρόκειται για δυσκολία να διαχειριστούν και τελικά να αφήσουν πίσω έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις.
Δεν πρόκειται για ελάττωμα του χαρακτήρα του ατόμου, αλλά μια νευρολογική διαφορά. Μελέτες απεικόνισης εγκεφάλου δείχνουν ότι τα άτομα με ΔΕΠΥ τείνουν να έχουν διαφορές στον τρόπο με τον οποίο συνεργάζονται η αμυγδαλή του εγκεφάλου τους (το σύστημα συναισθηματικού συναγερμού του εγκεφάλου) και ο προμετωπιαίος φλοιός που ρυθμίζει τις παρορμήσεις και τα συναισθήματα. Το αποτέλεσμα; Οι συναισθηματικές εμπειρίες πληγώνουν περισσότερο το άτομο και χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να υποχωρήσουν.
Τι λένε οι επιστήμονες
Πρόσφατη έρευνα, του 2024, αναφέρει μια ισχυρή σύνδεση μεταξύ των συμπτωμάτων ΔΕΠΥ και της ευαισθησίας στην απόρριψη. Διαπίστωσε ότι οι μαθητές με υψηλότερα επίπεδα συμπτωμάτων ΔΕΠΥ ανέφεραν επίσης σημαντικά μεγαλύτερη ευαισθησία απόρριψης, συμπεριλαμβανομένου ενός αυξημένου φόβου αρνητικής αξιολόγησης ή κριτικής.
Περαιτέρω στοιχεία προέρχονται από μια μελέτη του 2018, η οποία έδειξε ότι οι έφηβοι με συμπτώματα ΔΕΠΥ ήταν πολύ πιο ευαίσθητοι σχετικά με το τι λένε οι συνομήλικοί τους γι' αυτούς. Η εγκεφαλική τους δραστηριότητα αποκάλυψε ότι αντιδρούσαν συναισθηματικά εντονότερα από το μέσο όρο τόσο στον έπαινο όσο και στην κριτική, γεγονός που υποδηλώνει ότι μπορεί να αντιλαμβάνονται τα ουδέτερα κοινωνικά ερεθίσματα ως συναισθηματικά φορτισμένα.
Στο κείμενο συμπεριλαμβάνεται η περίπτωση ενός 13χρονου αγοριού που περιγράφεται ως δημιουργικό, γεμάτο ενσυναίσθηση και γεμάτο δυνατότητες. Ωστόσο, διακατέχεται από το κοινωνικό άγχος που συνδέεται με έναν βαθύ φόβο απόρριψης, που συχνά τον κρατάει πίσω.
«Αν πω όχι, δεν θα με συμπαθούν πια», είχε πει σε έναν σύμβουλο ψυχικής υγείας. Αυτός ο φόβος τον ωθεί να κάνει πράγματα για τα οποία αργότερα μετανιώνει, απλώς για να διατηρήσει την ηρεμία και να αποφύγει τη απώλεια της επαφής.
Αυτή η συνεχής κοινωνική υπερεπαγρύπνηση είναι ψυχικά εξαντλητική. Χωρίς υποστήριξη, μπορεί να οδηγήσει σε ντροπή, χαμηλή αυτοπεποίθηση και συνεχιζόμενα προβλήματα ψυχικής υγείας.
Ενήλικες με ΔΕΠΥ επίσης υπερευαίσθητοι στην κριτική
Οι ενήλικες με ΔΕΠΥ εμφανίζουν επίσης παρόμοια συμπτώματα. Μια μελέτη του 2022 διερεύνησε πώς οι ενήλικες με ΔΕΠΥ βιώνουν την κριτική και διαπίστωσε ότι πολλοί τη συνέδεσαν με επίμονα συναισθήματα αποτυχίας, χαμηλής αυτοεκτίμησης και συναισθηματικής αντιδραστικότητας, ακόμη και όταν η κριτική ήταν εποικοδομητική ή ήπια.
Στο κείμενο του Independent γίνεται αναφορά σε μια πετυχημένη επαγγελματία που διαγνώστηκε με ΔΕΠΥ στα 50 της και είπε πως η συνειδητοποίηση της ύπαρξης της RSD συμπεριφοράς στον εαυτό της ήταν η «εύρεση του κομματιού που έλειπε από το παζλ».
Παρά το γεγονός ότι διαπρέπει σε κάθε ρόλο που αναλαμβάνει, ένιωθε εδώ και καιρό άγχος για το πώς την αντιλαμβάνονταν οι συνάδελφοί της. Όταν έλαβε μια μικρή αλλά επίσημη επίπληξη στη δουλειά, βυθίστηκε σε έντονη αυτοαμφισβήτηση και ντροπή.
Πώς μπορούμε να χειριστούμε το RSD
Αν αντιμετωπίζετε δυσφορία λόγω ευαισθησίας στην απόρριψη, σκεφτείτε ότι δεν είστε κάποια μοναδική περίπτωση. Στο άρθρο του Independent δίδονται κάποιες συμβουλές που ενδεχομένως αποδειχθούν χρήσιμες.
- Πείτε το με το ονομά του. Το να λέτε στον εαυτό σας «αυτό μοιάζει με ευαισθησία απόρριψης» μπορεί να σας σώσει από τη συναισθηματική «πλημμύρα».
- Κάντε μια παύση πριν αντιδράσετε. Το να παίρνετε αργές αναπνοές, να μετράτε αντίστροφα ή να βγαίνετε έξω από τον χώρο είναι απλές στρατηγικές γείωσης που βοηθούν στην ηρεμία της αντίδρασης του σώματος στο στρες και στην αποκατάσταση της ισορροπίας στο νευρικό σας σύστημα.
- Θέστε ερωτήματα γύρω από το θέμα της συζήτησης. «Τι άλλο θα μπορούσε να είναι αλήθεια;» ή «Πώς θα μιλούσα σε έναν φίλο που νιώθει έτσι;»
- Σκεφτείτε το ενδεχόμενο θεραπείας. Η συνεργασία με έναν ψυχολόγο που κατανοεί τη ΔΕΠΥ και τη δυσφορία λόγω ευαισθησίας στην απόρριψη μπορεί να βοηθήσει στην αποσαφήνιση αυτών των αντιδράσεων και στην ανάπτυξη υγιών αντιδράσεων.
Επιστήμονες υπογραμμίζουν πως η δυσφορία λόγω ευαισθησίας στην απόρριψη δεν οδηγεί απαραίτητα σε ευαλωτότητα ή «αδυναμία». Έχει να κάνει με τον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλος με ΔΕΠΥ επεξεργάζεται τα συναισθηματικά και κοινωνικά ερεθίσματα.
Με διορατικότητα, κατάλληλα εργαλεία και υποστήριξη, αυτές οι εμπειρίες μπορούν να γίνουν διαχειρίσιμες.