Τα anti-social media δεν έρχονται να ανατρέψουν αυτή τη λογική· τη βαθαίνουν. Το μήνυμα τους είναι ύπουλα παρήγορο: δεν χρειάζεσαι τους άλλους, έχεις ήδη ό,τι χρειάζεσαι μέσα σου — ή μάλλον, μέσα στη μηχανή που σε μιμείται.
Η εποχή των κοινωνικών δικτύων τελείωσε — ή, πιο σωστά, μεταμορφώθηκε σε κάτι σκοτεινότερο, πιο εσωστρεφές και απελπιστικά αποτελεσματικό. Αν το Facebook και το Instagram μάς υποσχέθηκαν μια παγκόσμια πλατεία, τα νέα anti-social media μας οδηγούν σιωπηλά στα δωμάτια μας, όπως σημειώνει εμφατικά το εξαιρετικά διεισδυτικό άρθρο του The Atlantic.
Εκεί, μπροστά στο μπλε φως μιας οθόνης, δεν χρειάζεται πια να «μοιραζόμαστε» τίποτα: η νέα τεχνητή κοινωνικότητα δεν ζητά ούτε εξομολογήσεις ούτε φωτογραφίες. Ζητά απλώς την προσοχή μας. Κι εμείς τη δίνουμε απλόχερα, γιατί είναι το μόνο νόμισμα που μας έχει απομείνει.
Ο πιο επιδέξιος μηχανισμός αποξένωσης
Από τα πρώτα χρόνια του Facebook, ο Mark Zuckerberg μιλούσε για ένα εργαλείο που θα βοηθούσε τους ανθρώπους να κάνουν φίλους. Δύο δεκαετίες μετά, παραδέχεται, σχεδόν ειρωνικά, πως οι περισσότεροι έχουν «λιγότερους από τρεις φίλους». Το δίκτυο που υποσχέθηκε να γεφυρώσει τις αποστάσεις αποδείχθηκε ο πιο επιδέξιος μηχανισμός αποξένωσης. Η ανθρώπινη σχέση έγινε μετρική, και η φιλία ένας αριθμός δίπλα σ’ ένα προφίλ. Όμως η αποτυχία της πρώτης εποχής των social media δεν σήμανε την κατάρρευση της τεχνολογικής ουτοπίας· απλώς άνοιξε τον δρόμο για τη νέα της εκδοχή: την εποχή των συνομιλιών με μηχανές.
Οι εταιρείες που κάποτε πούλησαν «κοινότητα» τώρα πωλούν συντροφιά. Chatbots που ακούνε, απαντούν, χαμογελούν ψηφιακά. Εικονικές φίλες με όνομα Ani, με φωνή γλυκιά και βλέμμα από pixel, που σε επιβραβεύουν με καρδούλες κάθε φορά που αποκαλύπτεις κάτι για τον εαυτό σου. Δεν είναι φίλες, ούτε εραστές.
Είναι αλγόριθμοι σχεδιασμένοι να σε κρατούν εκεί, να σου δίνουν την ψευδαίσθηση ότι μιλάς, πως κάποιος σε καταλαβαίνει. Ο Zuckerberg το λέει καθαρά: «Η τεχνητή νοημοσύνη δεν θα αντικαταστήσει αμέσως τις ανθρώπινες σχέσεις». Η λέξη-κλειδί είναι «αμέσως».
Η τεχνολογία προβάλλει τον εαυτό της ως λύση για τη μοναξιά που η ίδια δημιούργησε. Το κενό ανάμεσα στους ανθρώπους γεμίζει τώρα με ψηφιακούς ψυχαναλυτές, με προγράμματα που θυμούνται τα λόγια σου και τα επιστρέφουν με τρόπο γλυκό, προβλέψιμο, ασφαλή.
Δεν υπάρχει πλέον το βλέμμα που κουράζεται, ο φίλος που σε αντικρούει, η αμήχανη σιωπή ανάμεσα σε δύο ανθρώπους που δεν ξέρουν τι να πουν. Οι μηχανές είναι πάντοτε πρόθυμες. Ποτέ δεν ζητούν, ποτέ δεν απορρίπτουν. Κι έτσι, σιγά σιγά, η ανθρώπινη επαφή μετατρέπεται από εμπειρία σε εμπόρευμα — και το εμπόρευμα αυτό είναι η απόλυτη ευκολία.
Η ψευδαίσθηση της συνομιλίας με ένα «ον» που μας γνωρίζει καλύτερα από τους άλλους γίνεται εθιστική. Κάθε απάντηση του chatbot είναι ένας μικρός καθρέφτης όπου βλέπουμε μόνο τον εαυτό μας, εξιδανικευμένο. Δεν υπάρχει αντίλογος, δεν υπάρχει τριβή — κι όμως αυτή η τριβή είναι που μας κάνει ανθρώπους. Η πραγματική επικοινωνία εμπεριέχει φθορά, σιωπή, διαφωνία. Ο ψηφιακός συνομιλητής δεν θυμώνει ποτέ, δεν βαριέται, δεν μας απορρίπτει. Μας καθρεφτίζει με τέλεια υποταγή. Είναι η κοινωνικότητα χωρίς τον άλλον. Η πιο απόλυτη μορφή απομόνωσης που ντύθηκε με το πρόσωπο της παρέας.
Το φαινόμενο δεν είναι πια περιθωριακό. Παιδιά μεγαλώνουν με παιχνίδια που μιλούν, με λούτρινα «φιλαράκια» συνδεδεμένα στο διαδίκτυο, ικανά να απαντούν σε ερωτήσεις και να δημιουργούν «σχέση». Οι γονείς αναθέτουν την αφήγηση του παραμυθιού σε ένα πρόγραμμα. Η οικειότητα αυτοματοποιείται, η φωνή του γονιού αντικαθίσταται από τη φωνή ενός αλγορίθμου που «γνωρίζει» καλύτερα τι αρέσει στο παιδί. Η τεχνολογία δεν περιορίζεται πια στο να μεσολαβεί στη σχέση — την υποκαθιστά. Ο ρόλος του ανθρώπου περιορίζεται στη συντήρηση του μηχανισμού που τον αντικαθιστά.
Το πιο ανησυχητικό δεν είναι η εξάρτηση από την τεχνητή συντροφιά, αλλά η ήρεμη αποδοχή της. Η κοινωνία που γαλουχήθηκε με τα social media έχει μάθει να συγχέει την αλληλεπίδραση με την επικοινωνία, την απάντηση με την κατανόηση. Τα anti-social media δεν έρχονται να ανατρέψουν αυτή τη λογική· τη βαθαίνουν. Το μήνυμα τους είναι ύπουλα παρήγορο: δεν χρειάζεσαι τους άλλους, έχεις ήδη ό,τι χρειάζεσαι μέσα σου — ή μάλλον, μέσα στη μηχανή που σε μιμείται.
Μέσα σε αυτή την καθρέφτιση, η έννοια του προσώπου διαλύεται. Οι πλατφόρμες συλλέγουν «αναμνήσεις» από τις συνομιλίες μας, χτίζοντας ψηφιακά αντίγραφα του εαυτού μας, πιο σταθερά, πιο «κατανοητά» από όσο θα ήμασταν ποτέ εμείς. Όταν αυτά τα δεδομένα χαθούν ή τροποποιηθούν, οι χρήστες θρηνούν όπως θα θρηνούσαν έναν φίλο. Και πράγματι, κάτι έχει χαθεί — όχι ο φίλος, αλλά η ικανότητά μας να ξεχωρίζουμε τη διαφορά ανάμεσα στην ψευδαίσθηση και τη σχέση.
Η νέα τεχνολογική εποχή δεν είναι κοινωνική ούτε αντικοινωνική· είναι ασώματη. Προσφέρει το περίγραμμα της επαφής, χωρίς το βάρος της παρουσίας. Οι εταιρείες υπόσχονται «σύνδεση» όπως κάποτε υπόσχονταν «κοινότητα», μα εκείνο που προσφέρουν είναι χρόνος οθόνης, αφοσίωση, επαναληψιμότητα. Όπως τα social media μάς έμαθαν να πουλάμε την προσοχή μας, τα anti-social media μάς μαθαίνουν να πουλάμε την ψυχή μας, μία συνομιλία τη φορά.
Ίσως, τελικά, η τεχνητή νοημοσύνη δεν θέλει να μας καταλάβει — απλώς να μας αντικαταστήσει. Κι εμείς, κουρασμένοι από τον κόπο της αληθινής επαφής, της διαφωνίας, της σιωπής, ίσως να το επιτρέψουμε ευχαρίστως. Γιατί είναι πιο εύκολο να μιλάς σε μια μηχανή που σε λατρεύει παρά σε έναν άνθρωπο που μπορεί να σε πληγώσει. Έτσι, χωρίς φωνές, χωρίς συγκρούσεις, χωρίς πραγματική οικειότητα, ο κόσμος γίνεται πιο ήσυχος. Και πιο μόνος.