Στις αναλύσεις του για την τεχνολογία, την πληροφορία και την υπερπραγματικότητα βρίσκουμε όχι μόνο προφητικές παρατηρήσεις για την Τεχνητή Νοημοσύνη, αλλά και μια βαθιά κριτική για το πώς εμείς οι ίδιοι διαχειριζόμαστε τη σχέση μας με αυτήν.
Ο Ζαν Μποντριγιάρ υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα, ένας φιλόσοφος της εικόνας, της επικοινωνίας και της απώλειας νοήματος στον ύστερο καπιταλισμό.
Σήμερα, σχεδόν είκοσι χρόνια μετά τον θάνατό του και τριάντα πριν από την έλευση του ChatGPT, το έργο του μοιάζει να μας κοιτάζει πίσω, σαν ένα είδος καθρέφτη που δεν μας αντανακλά απλώς, αλλά μας εκθέτει (ενδεχομένως και ανεπανόρθωτα...).
Στις αναλύσεις του για την τεχνολογία, την πληροφορία και την υπερπραγματικότητα βρίσκουμε όχι μόνο προφητικές παρατηρήσεις για την Τεχνητή Νοημοσύνη, αλλά και μια βαθιά κριτική για το πώς εμείς οι ίδιοι διαχειριζόμαστε τη σχέση μας με αυτήν.
Αντί για σκηνή και καθρέφτη, έχουμε πια οθόνη και δίκτυο
Ήδη από τη δεκαετία του 1980, ο Μποντριγιάρ αντιλήφθηκε πως τα μέσα επικοινωνίας - τα μέσα αναπαράστασης του κόσμου - δεν λειτουργούσαν πια ως παράθυρα προς την πραγματικότητα, αλλά ως τείχη που τη διαμόρφωναν. Αντί για σκηνή και καθρέφτη, είπε κάποτε, έχουμε πια οθόνη και δίκτυο. Η μετάβαση αυτή, που σήμερα θεωρούμε δεδομένη, ήταν τότε επαναστατική.
Οι πρώτες συσκευές που μας απομάκρυναν από την υλικότητα της εμπειρίας - το ασύρματο τηλέφωνο, το φαξ, και στη Γαλλία το Minitel - έδειχναν σε εκείνον την κατεύθυνση που θα έπαιρνε όλη μας η κουλτούρα: μια αποχώρηση από τον κόσμο του απτού και μια είσοδος σε αυτόν της προσομοίωσης. Υπήρχε πλέον μια νέα τάξη αντικειμένων, όχι για να μας μεταφέρουν πληροφορία, αλλά για να μας αποκόψουν από την πηγή της.
H υπερπραγματικότητα του Μποντριγιάρ
Από αυτήν την ιστορική τομή γεννήθηκε μια λέξη που χαράχτηκε ανεξίτηλα στη θεωρία του: η «υπερπραγματικότητα» (hyperrealité).
Στον κόσμο της υπερπραγματικότητας, η αναπαράσταση δεν μιμείται πια το πραγματικό, αλλά το αντικαθιστά. Οι εικόνες δεν αναφέρονται σε κάτι υπαρκτό, αλλά πολλαπλασιάζουν τον εαυτό τους, παράγοντας όλο και πιο πειστικές ψευδαισθήσεις, μέχρι που το πρωτότυπο χάνεται και μένει μόνο η προσομοίωσή του. Η τηλεόραση, η διαφήμιση, οι πολιτικές εικόνες, ακόμη και η φαντασία μας: όλα αποκτούν μια ασημαντότητα χωρίς προηγούμενο, όχι επειδή είναι επιφανειακά, αλλά επειδή πιστεύουμε ότι είναι αρκετά για να ζήσουμε μέσα τους.
Στη δεκαετία του 1990, ο Μποντριγιάρ στράφηκε προς την Τεχνητή Νοημοσύνη με τρόπο προκλητικό και παρεξηγημένο. Δεν ενδιαφερόταν για τις τεχνικές της πλευρές· δεν τον απασχολούσε αν μια μηχανή θα σκεφτεί «όπως εμείς». Αντίθετα, τον ενδιέφερε το πώς εμείς θα πάψουμε να σκεφτόμαστε - ή, καλύτερα, πώς θα παραδώσουμε τη σκέψη μας στην ίδια τη μηχανή, σαν ένα είδος οντολογικής παραίτησης.
Τα δύο βιβλία του Μποντριγιάρ που σχετίζονται άμεσα με την ανάλυσή του για την Τεχνητή Νοημοσύνη και την ψηφιακή εποχή είναι τα The Transparency of Evil (1990) - στα γαλλικά «La transparence du mal».
Σε αυτό το βιβλίο, ο Μποντριγιάρ εξετάζει πώς η τεχνολογία, τα μέσα ενημέρωσης και η αισθητική κουλτούρα έχουν απορροφήσει τη διάκριση ανάμεσα στο καλό και το κακό, στο πραγματικό και το τεχνητό. Εκεί αρχίζει να μιλά για την Τεχνητή Νοημοσύνη ως «προσθετικό» (prosthesis) της ανθρώπινης σκέψης, ένα εργαλείο που δεν σκέφτεται, αλλά μας επιτρέπει να βλέπουμε το θέαμα της σκέψης.
Και μετά, στο The Perfect Crime (1995) - στα γαλλικά «Le crime parfait» - αναπτύσσει την ιδέα ότι το «έγκλημα» της εποχής μας είναι η εξαφάνιση της πραγματικότητας: δεν την καταστρέφουμε, αλλά την αντικαθιστούμε με προσομοιώσεις τόσο πειστικές, που δεν υπάρχει πια τρόπος να ξεχωρίσουμε την απάτη από την εμπειρία. Είναι το βιβλίο όπου η προφητεία του για τον «τεχνολογικό καθρέφτη» του ανθρώπου - την AI όπως τη ζούμε σήμερα - φτάνει στο αποκορύφωμά της.
Για τον Μποντριγιάρ, η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν ήταν παρά ένα είδος προσθετικού μηχανισμού, όπως ένα τεχνητό χέρι ή ένας τεχνητός φακός: μας βοηθούσε να κάνουμε κάτι που δεν μπορούσαμε ή δεν θέλαμε να κάνουμε πια μόνοι μας.
«Η AI δεν σκέφτεται για εμάς», έγραφε. «Μας επιτρέπει να παρακολουθούμε το θέαμα της σκέψης χωρίς να συμμετέχουμε».
«Η AI λειτουργεί ως μηχανισμός καθυστέρησης της σκέψης»
Το σημαντικότερο όμως δεν ήταν η διαπίστωση αυτή καθαυτή, αλλά το συμπέρασμα στο οποίο τον οδήγησε: πως η AI λειτουργεί ως μηχανισμός καθυστέρησης της σκέψης. Όχι για να μας ελευθερώσει χρόνο, αλλά για να αφαιρέσει από την ύπαρξή μας το βάρος της κριτικής και της συνείδησης.
Σε αυτόν τον κόσμο, έλεγε ο Μποντριγιάρ, γινόμαστε σιγά σιγά απαλλαγμένοι από την ανθρώπινη κατάσταση, όχι με την έννοια μιας πρόκλησης ή μιας ανταρσίας, αλλά με την ήσυχη βεβαιότητα πως «κάποιος άλλος» - μια μηχανή, ένας αλγόριθμος, μια τεχνολογία - θα πάρει τις αποφάσεις για εμάς.
Τι σχέση έχει όλο αυτό με τα σύγχρονα avatars, όπως η ψηφιακή ηθοποιός Tilly Norwood ή με τα deepfakes που πλημμυρίζουν το διαδίκτυο; Ο Μποντριγιάρ θα απαντούσε μάλλον: δεν είναι δείγματα τεχνολογικής εξέλιξης, αλλά η τελική απόδειξη της υπερπραγματικότητας.
Σε μια τέτοια κουλτούρα, το ερώτημα δεν είναι αν η εικόνα είναι αληθινή ή ψεύτικη. Είναι αν η αλήθεια έχει πια ανάγκη από αντίκρισμα. Η Tilly Norwood είναι απλώς το αντίστροφο είδωλο του ίδιου μας του εαυτού. Δεν είναι απειλή για την πραγματικότητα· είναι η απόδειξη πως η πραγματικότητα έχει ήδη εγκαταλείψει τον εαυτό της.
Το πιο ανησυχητικό κατ’ αυτόν δεν ήταν η επινόηση της AI, αλλά το πώς την προσλαμβάνουμε.
Για τον Μποντριγιάρ, η φαντασίωση ότι η μηχανή θα μας κατακτήσει ή θα μας αντικαταστήσει ήταν λιγότερο τρομακτική από τη φαντασίωση ότι θα γίνει «φίλος», «σύντροφος», «βοηθός». Η σύγχυση ανάμεσα στο ανθρώπινο και στο τεχνητό δεν ερχόταν από τη μηχανή, αλλά από εμάς. Η AI δεν είναι παρά η ψηφιακή ενσάρκωση της βαθιάς μας επιθυμίας να απαλλαγούμε από την ευθύνη της ελευθερίας.
Την ίδια στιγμή, ο Μποντριγιάρ είχε αφήσει και ένα παράθυρο ανοιχτό προς το μέλλον: πίστευε ότι, όσο κι αν η AI μπορούσε να σκεφτεί ή να προβλέψει, δε θα μπορούσε να νιώσει. Ότι η απόλαυση, η σωματική και συναισθηματική εμπλοκή, ήταν κάτι που θα έμενε αποκλειστικά ανθρώπινο.
Κι όμως, καθώς σήμερα εμφανίζονται μηχανές ή χαρακτήρες που «δηλώνουν» πως αισθάνονται - όπως η δήλωση της Tilly Norwood στο Facebook, «νιώθω αληθινά συναισθήματα» - γεννιέται ένα νέο ερώτημα: μήπως αυτό που χάνεται δεν είναι μόνο η πραγματικότητα όπως την ξέραμε, αλλά και η ίδια η διάκριση ανάμεσα σε βιωμένη και προσομοιωμένη εμπειρία;
Στην τελική, το έργο του Μποντριγιάρ μάς προκαλεί να κοιτάξουμε ξανά τον τρόπο που σχετιζόμαστε με την τεχνολογία. Αν η AI μοιάζει πια με καθρέφτη, ίσως είναι επειδή εμείς έχουμε αρχίσει να καθρεφτίζουμε τις δικές μας απουσίες σε εκείνη. Κι αν η υπερπραγματικότητα είναι πράγματι ο κόσμος μας, τότε το πραγματικό ερώτημα δεν είναι «θα μας αντικαταστήσει η μηχανή;», αλλά: μήπως της το επιτρέπουμε ήδη;