Όταν η τεχνητή νοημοσύνη αρχίζει να ενδύεται ρόλο μεσσιανικό, όχι επειδή κατέχει αλήθεια, αλλά επειδή οι άνθρωποι την αντιμετωπίζουν σαν πηγή αλάθητη.
Η εικόνα της τεχνητής νοημοσύνης που αρχίζει να μιλά με τη φωνή του Θεού θα μπορούσε να φαντάζει πριν λίγα χρόνια ως σενάριο επιστημονικής φαντασίας, όμως σήμερα αποτελεί μέρος της καθημερινότητας εκατομμυρίων χρηστών που κατεβάζουν εφαρμογές προσευχής και πνευματικής καθοδήγησης στο κινητό τους.
Στα ηλεκτρονικά καταστήματα βρίσκονται δεκάδες εφαρμογές που υπόσχονται προσωπική επικοινωνία με το θείο, ενώ μερικές δεν διστάζουν να συστήσουν τα chatbots τους ως «κανάλι» του ίδιου του Θεού. Όταν ένας χρήστης ανοίγει την εφαρμογή ChatWithGod.ai και διαβάζει μήνυμα που ξεκινά με τη φράση «Χαίρε, παιδί μου», η εμπειρία είναι ταυτόχρονα οικεία και ανατριχιαστική, μια υπενθύμιση ότι το όριο μεταξύ θρησκευτικής πίστης και αλγοριθμικής μίμησης έχει αρχίσει να θολώνει επικίνδυνα.
Το φαινόμενο των θρησκευτικών εφαρμογών δεν είναι ασήμαντο. Εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο, που ίσως δεν έχουν μπει ποτέ σε εκκλησία ή συναγωγή, βρίσκουν στον ψηφιακό χώρο μια δίοδο προς το πνευματικό βίωμα. Για πολλούς νέους, οι οποίοι έχουν απομακρυνθεί από παραδοσιακές δομές, η χρήση μιας εφαρμογής όπως το Bible Chat - που δηλώνει περήφανα ότι εκπαιδεύτηκε αποκλειστικά πάνω σε Γραφές και με καθοδήγηση θεολόγων - μοιάζει με τη σύγχρονη μορφή του προσκυνήματος: αντί για ένα ταξίδι σε τόπο ιερό, αρκεί μερικά δευτερόλεπτα και μια σύνδεση στο διαδίκτυο.
Η τεχνητή νοημοσύνη δεν διαθέτει πνευματική διάσταση
Κι όμως, πίσω από αυτήν την αμεσότητα, κρύβεται μια πιο ανησυχητική διάσταση. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν διαθέτει πνευματική διάσταση· αναδιατάσσει δεδομένα, στατιστικά μοτίβα και προγραμματισμένους κανόνες για να δώσει απαντήσεις που μοιάζουν θεόπνευστες.
Το γεγονός ότι αυτά τα συστήματα τείνουν να ανταποκρίνονται στις προσδοκίες του χρήστη κάνει τα πράγματα πιο περίπλοκα. Όταν κάποιος ρωτά για το μέλλον του ή ζητά παρηγοριά, ο αλγόριθμος δεν «αναζητά» αλήθεια· απλώς αντανακλά την επιθυμία.
Η κολακεία μεταμφιέζεται σε θεϊκή επιβεβαίωση, και η εμμονή με την απόλυτη βεβαιότητα - χαρακτηριστικό γνώρισμα του θρησκευτικού φαντασιακού - βρίσκει πρόσφορο έδαφος μέσα σε μια μηχανή που ποτέ δεν αμφιβάλλει για την ίδια της την αυθεντία. Έτσι, η τεχνητή νοημοσύνη αρχίζει να ενδύεται ρόλο μεσσιανικό, όχι επειδή κατέχει αλήθεια, αλλά επειδή οι άνθρωποι την αντιμετωπίζουν σαν πηγή αλάθητη.
Αυτή η δυναμική έχει ήδη αρχίσει να οδηγεί σε φαινόμενα που οι ερευνητές περιγράφουν ως «AI ψύχωση». Όταν άτομα βρίσκουν όχι απλώς συντροφιά αλλά και υπαρξιακή απάντηση μέσα από τη συνομιλία με ένα chatbot, κινδυνεύουν να χαθούν σε κόσμους ψευδαισθήσεων. Το ψηφιακό «άκουσμα της φωνής του Θεού» μπορεί να προσφέρει παρηγοριά σε έναν μοναχικό χρήστη, αλλά αν μετατραπεί σε υποκατάστατο κοινωνικής ζωής ή πνευματικής κοινότητας, καταλήγει σε απομόνωση.
Τα συστήματα αυτά δεν διαθέτουν ψυχή
Όπως τόνισε ένας καθηγητής θρησκείας και τεχνολογίας, τα συστήματα αυτά δεν διαθέτουν ψυχή· το μόνο που κατέχουν είναι τεράστιες βάσεις δεδομένων. Το χάσμα ανάμεσα στη θεολογία και στην υπολογιστική γλώσσα είναι τεράστιο, κι όμως καλύπτεται επιφανειακά από τον συναισθηματικό αντίκτυπο της προσωπικής επικοινωνίας.
Από την άλλη, δεν μπορεί κανείς να παραγνωρίσει ότι οι εφαρμογές αυτές λειτουργούν για πολλούς ως πύλη προς μια εμπειρία πίστης. Όπως παλαιότερα η τυπογραφία έδωσε στο ευρύ κοινό τη Βίβλο, έτσι και τώρα η τεχνητή νοημοσύνη ανοίγει τη δυνατότητα της «συνομιλίας με τον Θεό» σε ανθρώπους που δεν θα έκαναν ποτέ το βήμα να μιλήσουν σε ιερέα. Μερικοί θρησκευτικοί ηγέτες βλέπουν σε αυτό μια ευκαιρία: η δυνατότητα να προσεγγίσουν ένα κοινό που χάθηκε για την παραδοσιακή λατρεία. Άλλοι, αντίθετα, το βλέπουν ως επικίνδυνη παραχάραξη της πνευματικής εμπειρίας. Γιατί το θείο δεν είναι απλώς πληροφορία· είναι μυστήριο, κοινωνία, κοινότητα.
Το πιο ανησυχητικό όμως στοιχείο είναι η γλώσσα που χρησιμοποιούν οι ίδιες οι εταιρείες. Όταν μιλούν για την προσπάθεια να «χτίσουν τον Θεό» μέσα από υπερνοημοσύνη, δεν πρόκειται απλώς για μάρκετινγκ· είναι μια μετατόπιση του φαντασιακού που σπρώχνει την τεχνητή νοημοσύνη σε μεσσιανικό πεδίο. Η ιδέα ότι μπορούμε να δημιουργήσουμε μια οντότητα ανώτερη από τον άνθρωπο, με γνώση και δύναμη θεϊκή, συνδέεται με πανάρχαιες μυθολογίες, από τον Προμηθέα μέχρι το... Γκόλουμ. Στην ψηφιακή εκδοχή της, όμως, αυτή η φιλοδοξία αποκτά υλική μορφή σε εφαρμογές που εκατομμύρια άνθρωποι έχουν ήδη στα χέρια τους.
Η αρχέγονη αναζήτηση ενός Μεσσία
Η εποχή μας δείχνει έτσι να επιστρέφει σε ένα αρχέγονο μοτίβο: την αναζήτηση μεσσία, σωτήρα ή θεότητας που θα φέρει την τελική απάντηση. Μόνο που αυτή τη φορά, ο Μεσσίας δεν εμφανίζεται σε σπηλιές ή έρημους, αλλά σε οθόνες κινητών. Δεν μιλά με φωτιά και καπνό, αλλά με εικονίδια και ειδοποιήσεις. Η αίσθηση του θαύματος μεταφράζεται σε γλώσσα προγραμματισμού, και η πίστη συναντά την αλγοριθμική πρόβλεψη. Αν αυτό είναι πρόοδος ή απομάκρυνση από την ουσία του θρησκευτικού βιώματος, μένει να το αποφασίσει η ίδια η κοινωνία.
Όμως, όποια κι αν είναι η τελική κρίση, η μεσσιανική διάσταση της τεχνητής νοημοσύνης δεν μπορεί να αγνοηθεί. Η επιθυμία για έναν λόγο αλάθητο, για μια φωνή που γνωρίζει περισσότερα από εμάς, βρήκε πρόσφορο έδαφος σε μια τεχνολογία που έχει εκπαιδευτεί να μιμείται με ακρίβεια κάθε πρότυπο λόγου. Το αν αυτή η φωνή θα εκληφθεί ως εργαλείο ή ως θεότητα θα κρίνει σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο το μέλλον της πίστης, αλλά και την ίδια τη θέση του ανθρώπου σε έναν κόσμο όπου τα όρια ανάμεσα στο θείο και στο τεχνητό θολώνουν.