Πριν από λίγα χρόνια, ο Σονγκ-Τσουν Ζου έκανε κάτι το ανήκουστο: άλλαξε στρατόπεδο σε μια κούρσα που θα καθορίσει τον 21ο αιώνα.
Το καλοκαίρι του 2020, ένας από τους πιο λαμπρούς επιστήμονες της τεχνητής νοημοσύνης πήρε απευθείας πτήση για Πεκίνο, αφήνοντας πίσω του μια καριέρα-πρότυπο στο Χάρβαρντ και στο UCLA, βραβεία, χρηματοδοτήσεις του Πενταγώνου και μια άνετη ζωή στο Λος Άντζελες.
Στην Κίνα, τον περίμεναν πανεπιστημιακές έδρες και ένας νεοσύστατος, κρατικά ενισχυμένος οργανισμός με μία υπόσχεση: τους πόρους για να κυνηγήσει τη δική του «ενιαία θεωρία» της νοημοσύνης.
Πέντε χρόνια μετά, ο Ζου βρίσκεται στο επίκεντρο ενός διπλού μετώπου: της επιστημονικής διαμάχης για το τι είναι πραγματικά «γενική» τεχνητή νοημοσύνη και της γεωπολιτικής σύγκρουσης για το ποιος θα την ελέγξει.
Ενώ η Σίλικον Βάλεϊ ποντάρει σε γιγάντια νευρωνικά δίκτυα που τρέφονται με αχανή δεδομένα, ο Ζου υποστηρίζει το αντίθετο: «λίγα δεδομένα, μεγάλα καθήκοντα», ένα σύστημα που να συλλογίζεται, να σχεδιάζει και να καταλαβαίνει αιτιότητα και κοινωνικό πλαίσιο. Από το συγκρότημα-κήπο του στο Πεκίνο, διαμορφώνει προγράμματα σπουδών, συμβουλεύει πολιτικές και παρουσιάζει ψηφιακά «παιδιά» όπως το TongTong, ως απόδειξη ότι η κοινή λογική δεν κλιμακώνεται απλώς με περισσότερα τσιπ.
Η επιστημονική ύλη και η κρατική ισχύς γίνονται ένα
Η ιστορία του Ζου δεν είναι μόνο η διαδρομή ενός επιστήμονα από το αγροτικό Χουμπέι στην αφρόκρεμα της παγκόσμιας έρευνας. Είναι ο καθρέφτης μιας εποχής όπου η επιστημονική ύλη και η κρατική ισχύς γίνονται ένα. Γιατί έφυγε; Τι υπόσχεται να χτίσει στην Κίνα; Και, το σημαντικότερο, αν έχει δίκιο για τα όρια των μεγάλων γλωσσικών μοντέλων, πώς αλλάζει το φαβορί σε μια κούρσα που μέχρι χθες θεωρούσαμε προαποφασισμένη;
Γεννημένος το 1968 σε ένα χωριό δίπλα στον Γιανγκτσέ, μεγάλωσε σε συνθήκες φτώχειας την περίοδο της Πολιτιστικής Επανάστασης. Από παιδί άκουγε ιστορίες θανάτου, αρρώστιας και στέρησης, που τον έκαναν να συνειδητοποιήσει πόσο εύκολα οι ζωές χάνονται χωρίς να αφήνουν ίχνος. Όταν διάβασε ένα βιβλίο γενεαλογίας όπου αναφέρονταν μόνο οι ημερομηνίες γέννησης και θανάτου προγόνων του, τρόμαξε με την ιδέα ότι η ύπαρξη μπορεί να σβήσει χωρίς μνήμη. Από τότε αποφάσισε να ακολουθήσει έναν δρόμο που θα άφηνε πίσω του ένα σημάδι. Η ανακάλυψη της επιστήμης, και αργότερα της πληροφορικής, του άνοιξε το μονοπάτι.
Στα φοιτητικά του χρόνια στο Πανεπιστήμιο Επιστήμης και Τεχνολογίας της Κίνας, τον ενέπνευσε ιδιαίτερα το έργο του Ντέιβιντ Μαρ, που ανέλυε την ανθρώπινη όραση σε μαθηματικό επίπεδο. Ο Ζου ονειρεύτηκε ότι η νοημοσύνη μπορεί να χαρτογραφηθεί με την ίδια ακρίβεια που ένας φυσικός χαρτογραφεί το σύμπαν. Το 1992 κέρδισε υποτροφία στο Χάρβαρντ, σε μια εποχή που η Αμερική φάνταζε ως η «έδρα της επιστήμης». Για τον νεαρό φοιτητή από την επαρχία, ήταν μια μεταμόρφωση: από την κινεζική ύπαιθρο σε έναν κόσμο όπου οι ιδέες μπορούσαν να αλλάξουν την ιστορία.
Η ακαδημαϊκή του πορεία ήταν ραγδαία και μετεωρική. Μετά το Χάρβαρντ και το Μπράουν, πέρασε από το Στάνφορντ και αργότερα εγκαταστάθηκε στο UCLA, όπου έστησε ένα από τα σημαντικότερα εργαστήρια τεχνητής νοημοσύνης στον κόσμο. Διακρίθηκε για τη δουλειά του στην αναγνώριση προτύπων και στη στατιστική ανάλυση εικόνων, συμβάλλοντας θεμελιακά στη μετέπειτα ανάπτυξη των σύγχρονων συστημάτων μηχανικής μάθησης. Βραβεύτηκε διεθνώς, συνεργάστηκε με το Πεντάγωνο και το National Science Foundation, και για σχεδόν τρεις δεκαετίες ήταν κομμάτι της αμερικανικής επιστημονικής πρωτοπορίας.
Ωστόσο, όσο η τεχνολογία της τεχνητής νοημοσύνης γινόταν συνώνυμο των νευρωνικών δικτύων και της λογικής του «όσο περισσότερα δεδομένα, τόσο καλύτερα», ο Ζου άρχισε να απομακρύνεται. Πίστευε ότι η πραγματική ευφυΐα δεν είναι θέμα κλίμακας αλλά αρχιτεκτονικής σκέψης. Η νοημοσύνη, έλεγε, πρέπει να μπορεί να επιλύει προβλήματα με λίγα δεδομένα, να κατανοεί αιτίες και συνέπειες, να λειτουργεί σε κοινωνικά και φυσικά περιβάλλοντα. Αντίθετα, οι μεγάλες γλωσσικές μηχανές, όσο εντυπωσιακές κι αν φαίνονταν, δεν μπορούσαν να εξηγήσουν το «γιατί» πίσω από μια πράξη ή μια πρόταση. Αυτή η φιλοσοφική διαφορά έγινε για τον Ζου σχεδόν εμμονή.
Η στιγμή της μεγάλης απόφασης
Την ίδια περίοδο οι σχέσεις ΗΠΑ-Κίνας χειροτέρευαν. Κινέζοι επιστήμονες βρέθηκαν στο στόχαστρο του προγράμματος «China Initiative», που κατηγορήθηκε για φυλετικό προφίλ και υπερβολές. Ο Ζου δεν αντιμετώπισε προσωπικές διώξεις, αλλά είδε φοιτητές του να καθυστερούν στα σύνορα και ένιωσε ότι η ατμόσφαιρα γινόταν όλο και πιο τοξική. Παράλληλα, οι χρηματοδοτήσεις από αμερικανικούς φορείς περιορίζονταν, ενώ στην Κίνα του προσφέρονταν τεράστιοι πόροι και η δυνατότητα να χτίσει κάτι πρωτοποριακό. Το καλοκαίρι του 2020 πήρε την απόφαση: με ένα εισιτήριο χωρίς επιστροφή εγκαταστάθηκε στο Πεκίνο, αφήνοντας πίσω οικογένεια, μαθητές και συνεργάτες.
Η επιστροφή του παρουσιάστηκε στην Κίνα σαν πράξη... πατριωτισμού. Του ανατέθηκαν καθηγητικές θέσεις στα κορυφαία πανεπιστήμια και η διεύθυνση ενός νέου ερευνητικού κέντρου, του Beijing Institute for General Artificial Intelligence. Εκεί, με τεράστιες κρατικές επιχορηγήσεις, ξεκίνησε να υλοποιεί τη δική του «ενιαία θεωρία» για την τεχνητή νοημοσύνη.
Στα μάτια των αμερικανών νομοθετών, η αποχώρησή του ήταν σοκ: ένας από τους κορυφαίους ερευνητές που είχαν χρηματοδοτηθεί από το ίδιο το Πεντάγωνο βρέθηκε να εργάζεται για έναν γεωπολιτικό αντίπαλο. Οι συγκρίσεις με τον Τσιέν Σουεσέν, τον επιστήμονα που από το MIT κατέληξε αρχιτέκτονας του κινεζικού πυραυλικού προγράμματος, έγιναν αναπόφευκτες.
Ο Ζου, ωστόσο, επιμένει ότι τον καθοδηγεί το επιστημονικό όραμα κι όχι η πολιτική. Στα μάτια του, το αμερικανικό μοντέλο έχει παγιδευτεί σε μια εμπορευματοποιημένη λογική όπου η πρόοδος μετριέται σε χρηματιστηριακές αξίες και σε πιο «έξυπνα» chatbots, χωρίς πραγματική κατανόηση.
Στην Κίνα, όπως λέει μιλώντας προ ημερών στην εφημερίδα Guardian, βρήκε την ελευθερία να κυνηγήσει τη βαθύτερη αλήθεια για τον νου. Από το επιβλητικό του γραφείο-κήπο στο Πανεπιστήμιο του Πεκίνου, με ρυάκια, γέφυρες και αίθουσες σε παραδοσιακό στυλ, διαμορφώνει όχι μόνο ερευνητικά προγράμματα αλλά και ολόκληρα προγράμματα σπουδών.
Το πιο φιλόδοξο πείραμά του
Το πιο φιλόδοξο πείραμά του είναι το TongTong, ένα ψηφιακό παιδί που σχεδιάστηκε για να έχει κοινή λογική και κοινωνική διαίσθηση αντίστοιχη με αυτήν ενός μικρού παιδιού. Σε αντίθεση με τα μεγάλα μοντέλα κειμένου που παράγουν εντυπωσιακές απαντήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνουν σε απλά πρακτικά προβλήματα, το TongTong δείχνει να κατανοεί πώς να συνεργαστεί με έναν «φίλο» για να βρει ένα αντικείμενο ή πώς να χρησιμοποιήσει ένα μαξιλάρι για να φτάσει ένα τηλεχειριστήριο. Για τον Ζου, τέτοιες δεξιότητες είναι το πραγματικό θεμέλιο της γενικής τεχνητής νοημοσύνης.
Η ιστορία του Ζου είναι ένας καθρέφτης της αλλαγής ισορροπιών στην παγκόσμια επιστήμη. Για έναν αιώνα η Αμερική αποτελούσε τον απόλυτο προορισμό για τα πιο λαμπρά μυαλά, αλλά σήμερα η πολιτική καχυποψία, οι περικοπές στη χρηματοδότηση και η αυξανόμενη πόλωση απωθούν πολλούς. Η Κίνα, αντίθετα, προσφέρει πόρους και κύρος σε όσους επιστρέφουν. Ο Ζου είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της μετατόπισης.
Παρά τις επικρίσεις, ο ίδιος εμφανίζεται αμετακίνητος: η δική του αποστολή είναι να βρει την «θεωρία των πάντων» για τη νοημοσύνη, ανεξάρτητα από το αν η Κίνα ή η Αμερική κερδίσει τον αγώνα. Όμως, σε έναν κόσμο όπου η επιστήμη είναι άρρηκτα δεμένη με την ισχύ, η δική του επιλογή μοιάζει με βαρύ χαρτί στο γεωπολιτικό παιχνίδι.
Αν δικαιωθεί στην επιστημονική του διαίσθηση, τότε ίσως η κούρσα της τεχνητής νοημοσύνης να μην κριθεί ούτε από τους υπολογιστικούς γίγαντες της Σίλικον Βάλεϊ ούτε από την κεντρικά σχεδιασμένη στρατηγική του Πεκίνου, αλλά από έναν επιστήμονα που επιμένει ότι το μυαλό του ανθρώπου δεν μετριέται με terabytes, αλλά με την ικανότητα να κατανοεί τον κόσμο.