Όταν ο Ρίτσαρντ Νίξον, βυθισμένος ήδη στην κρίση του Γουότεργκεϊτ, έπεισε το Κογκρέσο ότι η χώρα μπορούσε να εξοικονομήσει ενέργεια αν σταματούσε για πάντα να αλλάζει την ώρα.
Το 1974 οι Ηνωμένες Πολιτείες αποφάσισαν να δοκιμάσουν κάτι που, με την ψυχραιμία των 50 ετών χρονικής απόστασης, μοιάζει με πείραμα κοινωνικής μηχανικής. Ήταν η χρονιά που ο Ρίτσαρντ Νίξον, βυθισμένος ήδη στην κρίση του Γουότεργκεϊτ, έπεισε το Κογκρέσο ότι η χώρα μπορούσε να εξοικονομήσει ενέργεια αν σταματούσε για πάντα να αλλάζει την ώρα.
Έτσι, τον Ιανουάριο του 1974, τα ρολόγια σε όλη την επικράτεια «πήγαν μπροστά» και, θεωρητικά, δεν θα ξαναγύριζαν ποτέ πίσω. Η αιτιολογία ήταν απλή και ελκυστική: περισσότερη μέρα σημαίνει λιγότερα φώτα, άρα λιγότερη κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας σε μια περίοδο που ο κόσμος ακόμα μετρούσε τα απόνερα της πετρελαϊκής κρίσης του ’73. Όμως πίσω από αυτή την ορθολογική πρόφαση, κρυβόταν ένα από τα πιο αλλόκοτα επεισόδια της αμερικανικής πολιτικής του 20ού αιώνα: μια χώρα που αποφάσισε να «νικήσει τη νύχτα» και κατέληξε να μισεί τον ίδιο της τον ήλιο.
Μια παλιά ιστορία
Η ιστορία του θερινού ωραρίου, βέβαια, δεν άρχισε με τον Νίξον. Από τον Βρετανό οικοδόμο και φανατικό γκόλφερ Γουίλιαμ Γουίλετ, που το 1907 εξέδωσε το φυλλάδιο The Waste of Daylight ζητώντας να «μην αφήνουμε το φως να πηγαίνει χαμένο», έως τον Κάιζερ της Γερμανίας που το υιοθέτησε πρώτος εν καιρώ πολέμου για λόγους παραγωγικότητας, η ιδέα του να «παίζεις» με το ρολόι συνδυάζει πάντα την ωφελιμιστική αισιοδοξία με μια αλαζονεία απέναντι στη φύση.
Οι Βρετανοί το εφάρμοσαν στη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, οι Αμερικανοί ακολούθησαν λίγο μετά, και κάθε φορά η ίδια υπόσχεση επαναλαμβανόταν: λίγο περισσότερο φως, λίγο περισσότερη ζωή, λίγο λιγότερη σπατάλη. Όμως το φως δεν ήταν ποτέ ουδέτερο. Ήταν πολιτικό.
Ένα ατελέσφορο ψυχολογικό μήνυμα
Όταν ο Νίξον, στις αρχές του 1974, ανακοίνωσε ότι η Αμερική θα περάσει σε μόνιμη θερινή ώρα, το μήνυμά του ήταν καθαρά ψυχολογικό. Μέσα σε μια εποχή οικονομικής αβεβαιότητας, ενεργειακής λιτότητας και ηθικής κατάρρευσης του ίδιου του προέδρου, η υπόσχεση ενός «μεγαλύτερου απογεύματος» φάνταζε σαν υπόσχεση αισιοδοξίας.
Οι πολίτες, στην αρχή, ανταποκρίθηκαν θετικά· 79% των Αμερικανών δήλωνε υπέρ της αλλαγής. Οι τηλεοράσεις μιλούσαν για την «ώρα της λιακάδας», οι εφημερίδες φιλοξενούσαν άρθρα για το πώς οι οικογένειες θα περνούν περισσότερο χρόνο έξω. Κανείς δεν σκέφτηκε ότι οι μαθητές θα πηγαίνουν στο σχολείο μέσα στο απόλυτο σκοτάδι ή ότι εκατομμύρια εργαζόμενοι θα ξυπνούν για μήνες πριν ακόμη χαράξει.
Η πραγματικότητα ήρθε γρήγορα να διαψεύσει το πείραμα. Οι φωτογραφίες εκείνου του χειμώνα είναι αποκαλυπτικές: παιδιά να περιμένουν το σχολικό λεωφορείο στις 7 το πρωί, με φακούς και προβολείς να διαπερνούν την ομίχλη· οδηγοί που κατήγγειλαν αύξηση στα τροχαία λόγω σκοταδιού· και μια κοινωνία που μέσα σε λίγες εβδομάδες μετατράπηκε από ενθουσιώδη υποστηρικτή σε σιωπηλό θύμα της «αιώνιας ημέρας».
Μέχρι τον Φεβρουάριο του 1974, η υποστήριξη στο εν λόγω πείραμα είχε πέσει στο 41%. Οι εφημερίδες μιλούσαν για «τα πιο σκοτεινά πρωινά στην ιστορία των ΗΠΑ» και οι ειδικοί προειδοποιούσαν πως η ανθρώπινη βιολογία δεν προσαρμόζεται εύκολα στις πολιτικές αποφάσεις. Ο άνθρωπος, όπως αποδείχθηκε, είναι τελικά σκλάβος του ήλιου.
Η ανθρώπινη φυσιολογία είναι βαθιά δεμένη με το φως
Ο Νίξον, φυσικά, δεν πρόλαβε να δει το πείραμά του να καταρρέει. Τον Αύγουστο του ίδιου έτους παραιτήθηκε λόγω του Γουότεργκεϊτ, και ένα μήνα μετά η Γερουσία ψήφισε την κατάργηση της μόνιμης θερινής ώρας. Μέχρι τον Οκτώβριο, οι Αμερικανοί είχαν ξαναγυρίσει στην κανονικότητα των ρολογιών που αλλάζουν δύο φορές τον χρόνο - ένα είδος συλλογικής ανακούφισης, σαν να αποκαθίστατο όχι μόνο η ώρα αλλά και η τάξη του κόσμου.
Κι όμως, η ιδέα της μόνιμης θερινής ώρας δεν εξαφανίστηκε ποτέ. Από τότε εμφανίζεται περιοδικά, κάθε φορά που η κοινωνία αναζητά ένα εύκολο φάρμακο για πιο περίπλοκα προβλήματα: εξοικονόμηση ενέργειας, παραγωγικότητα, ευεξία.
Τα τελευταία χρόνια, με την επανεμφάνιση της συζήτησης για το αν πρέπει να «σταματήσουμε να αλλάζουμε τα ρολόγια», το πείραμα του ’74 επέστρεψε στη μνήμη ως παράδειγμα προς αποφυγήν. Οι έρευνες που ακολούθησαν απέδειξαν ότι η ανθρώπινη φυσιολογία είναι βαθιά δεμένη με τον κύκλο του φωτός.
Η σταθερή έκθεση στο σκοτάδι των πρωινών ωρών διαταράσσει τον κιρκαδικό ρυθμό, αυξάνει τον κίνδυνο καρδιαγγειακών παθήσεων, παχυσαρκίας και ψυχολογικών διαταραχών. Η νύχτα, με λίγα λόγια, δεν είναι κάτι που μπορείς να αγνοήσεις επειδή το επιβάλλει η νομοθεσία. Η εσωτερική μας βιολογική ώρα είναι πιο ισχυρή από οποιοδήποτε προεδρικό διάταγμα.
Μια κοινωνία «κουρασμένων νικητών»
Επιστημονικά, η εξήγηση είναι απλή αλλά σκληρή: το σώμα χρειάζεται πρωινό φως για να ρυθμίσει την παραγωγή μελατονίνης και κορτιζόλης - τις ορμόνες που καθορίζουν το πότε ξυπνάμε, πώς συγκεντρωνόμαστε, πότε νιώθουμε πείνα ή υπνηλία. Όταν αυτό το φως καθυστερεί, όλα διαταράσσονται.
Το αποτέλεσμα είναι μια κοινωνία «κουρασμένων νικητών»: άνθρωποι που κερδίζουν λίγο φως το απόγευμα αλλά χάνουν ύπνο, προσοχή, και τελικά υγεία. Όπως παρατηρεί η ερευνήτρια Λάρα Γουίντ του Πανεπιστημίου Στάνφορντ, «σε σχέση με τη φυσική μας ροπή, η μόνιμη θερινή ώρα είναι μια διαρκής μετατόπιση προς το τεχνητό. Και ο άνθρωπος δεν προσαρμόζεται στο τεχνητό, απλώς επιβιώνει μέσα του».
Αν όμως η επιστήμη λέει «όχι», γιατί η πολιτική επανέρχεται περιοδικά στο θέμα; Ίσως επειδή η θερινή ώρα δεν αφορά ποτέ μόνο το φως - αφορά τον έλεγχο. Από τον Νίξον μέχρι τον γερουσιαστή Μάρκο Ρούμπιο, που επανειλημμένα κατέθεσε το λεγόμενο Sunshine Protection Bill για να επιτραπεί στις πολιτείες να υιοθετήσουν μόνιμη θερινή ώρα, κάθε πολιτικός που αγγίζει το θέμα μιλά στην ίδια ανθρώπινη φαντασίωση: ότι μπορούμε να διατάξουμε τη φύση, να επιμηκύνουμε τη μέρα, να «κερδίσουμε χρόνο». Είναι η ίδια λογική που γέννησε τους ουρανοξύστες και τα εργοστάσια χωρίς παράθυρα. Η αμερικανική πίστη ότι η θέληση μπορεί να υπερβεί τον φυσικό ρυθμό.
Ο επιπλέον ήλιος δεν ήταν δώρο αλλά βάρος
Το 1974, αυτή η πίστη δοκιμάστηκε μαζικά και απέτυχε. Οι πολίτες συνειδητοποίησαν πως ο επιπλέον ήλιος δεν ήταν δώρο αλλά βάρος. Οι πρωινές μετακινήσεις έγιναν πιο επικίνδυνες, η κόπωση αυξήθηκε, τα παιδιά κοιμούνταν λιγότερο. Μέσα σε λίγους μήνες, το «πείραμα του φωτός» μετατράπηκε σε συλλογικό hangover.
Ίσως, αν δεν είχε μεσολαβήσει η παραίτηση του Νίξον, η πολιτική της αλλαγής της ώρας θα κατέρρεε μόνη της υπό το βάρος της λαϊκής δυσαρέσκειας. Όπως έγραφαν τότε οι New York Times, «η Αμερική ανακάλυψε ότι της λείπει ο ήλιος τα πρωινά περισσότερο απ’ όσο τον απολαμβάνει τα απογεύματα».
Κι όμως, πενήντα χρόνια αργότερα, το ερώτημα παραμένει. Κάθε φθινόπωρο, όταν τα ρολόγια γυρίζουν πίσω και οι συζητήσεις στα καφενεία και στα δελτία ειδήσεων επανέρχονται, η ιδέα της «μόνιμης θερινής ώρας» ξαναζεί σαν φάντασμα. Κάποιοι τη βλέπουν ως απλή διευκόλυνση, άλλοι ως ανάσα ζωής σε μια σκοτεινή χειμερινή ψυχολογία.
Το πείραμα του Νίξον υπήρξε σύντομο, αλλά άφησε πίσω του ένα παράδοξο μάθημα. Δεν ήταν η ενέργεια που σώθηκε ούτε η οικονομία που άνθισε· ήταν η συνειδητοποίηση ότι η αίσθηση του χρόνου δεν είναι κάτι που μπορεί να οριστεί πολιτικά. Είναι βιολογική, ψυχολογική, υπαρξιακή.
Κάθε φορά που αλλάζουμε το ρολόι, αλλάζουμε κάτι μέσα μας, έστω και ανεπαίσθητα. Ίσως, λοιπόν, η πιο ώριμη στάση να μην είναι ούτε η μόνιμη θερινή ώρα ούτε η κατάργηση των αλλαγών, αλλά μια πιο ταπεινή αποδοχή ότι ο χρόνος δεν χρειάζεται διόρθωση. Μόνο σεβασμό.