Όπως οι άνθρωποι δημιούργησαν μελωδίες για να ενισχύσουν τη μνήμη και τη συλλογική ταυτότητα, έτσι και οι φώκιες δημιουργούν δομημένα τραγούδια που μεταφέρουν προσωπικότητα και παρουσία.
Η θάλασσα ήταν πάντοτε ένας ζωντανός κόσμος από ήχους, μια αόρατη συμφωνία που δίνει μορφή και συνοχή στη ζωή που κατοικεί στα βάθη της.
Το κύμα που σκάει, ο πάγος που ραγίζει, οι φάλαινες που τραγουδούν, τα δελφίνια που σφυρίζουν∙ όλα αυτά συνθέτουν έναν ηχητικό καμβά που οι άνθρωποι μόλις τις τελευταίες δεκαετίες άρχισαν να καταγράφουν συστηματικά.
Κάτι ανάμεσα σε Beatles και παιδικό νανούρισμα
Και όμως, ενώ η ανθρώπινη παρουσία βυθίζει όλο και περισσότερους τόνους θορύβου στον ωκεανό - με τα πλοία, τις γεωτρήσεις, τα τουριστικά σκάφη - ένας από τους πιο απροσδόκητους καλλιτέχνες της Ανταρκτικής συνεχίζει να τραγουδά. Οι φώκιες-λεοπαρδάλεις, τα μοναχικά αυτά αρπακτικά με το σχεδόν μυθικό τους παρουσιαστικό, παράγουν τραγούδια τόσο περίπλοκα, ώστε η στατιστική τους ανάλυση, σύμφωνα με μια νέα έρευνα, τις φέρνει κοντά σε Beatles και παιδικά νανουρίσματα.
Η επιστημονική παρατήρηση ξεκίνησε τη δεκαετία του 1990, όταν ερευνητές κατέγραψαν για πρώτη φορά συστηματικά τους ήχους που βγάζουν οι αρσενικές φώκιες κάτω από τον πάγο. Κατά την περίοδο της αναπαραγωγής, βουτούν και παραμένουν για ώρες στο νερό, επαναλαμβάνοντας μοτίβα που αποτελούνται από πέντε διαφορετικούς τύπους ήχων.
Η ανάλυση με εργαλεία θεωρίας πληροφορίας - όπως η έννοια της εντροπίας, που μετρά τον βαθμό τυχαιότητας ή προβλεψιμότητας ενός σήματος - έδειξε ότι οι φώκιες αυτές κινούνται σε ένα εντυπωσιακό ενδιάμεσο: πιο δομημένες από τα σφυρίγματα των δελφινιών, λιγότερο αυστηρές από τα τραγούδια των φαλαινών, αλλά με μια ισορροπία που θυμίζει τον τρόπο με τον οποίο δομείται η ανθρώπινη μουσική. Όταν συγκρίθηκαν με Beatles, η ομοιότητα ήταν στατιστικά αξιοσημείωτη: επανάληψη, αναγνωρίσιμα μοτίβα, μια αίσθηση μελωδικής ταυτότητας που κάνει το άκουσμα αξέχαστο.
Ο σκοπός αυτών των ήχων δεν είναι να διασκεδάσουν
Ο σκοπός αυτών των ήχων δεν είναι να διασκεδάσουν, αλλά να επικοινωνήσουν. Στην απέραντη ερημιά του Νότιου Ωκεανού, όπου το φως χάνεται μετά τα 100 μέτρα και οι αποστάσεις είναι τεράστιες, η επικοινωνία μέσω ήχου είναι ο μόνος τρόπος για να αναγνωριστεί το κάθε άτομο.
Κάθε αρσενικό συνδυάζει τα πέντε μοτίβα με έναν δικό του, σταθερό τρόπο, σαν να έχει επινοήσει ένα προσωπικό όνομα που το καθιστά αναγνωρίσιμο σε πιθανούς συντρόφους ή ανταγωνιστές. Όπως οι Beatles έδιναν στο κοινό τους κομμάτια που μπορούσες να σιγοτραγουδήσεις από μνήμης, έτσι και οι φώκιες δημιουργούν σήματα με αρκετή προβλεψιμότητα ώστε να αποτυπώνονται στον νου των άλλων.
Ωστόσο, αυτό το υποθαλάσσιο κονσέρτο κινδυνεύει. Ο θόρυβος από την ανθρώπινη δραστηριότητα έχει αυξηθεί δραματικά από την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης. Στις δεκαετίες μετά το 1950, ο αριθμός και το μέγεθος των πλοίων εκτινάχθηκε, φέρνοντας μαζί του έναν συνεχή υπόκωφο βόμβο στις χαμηλές συχνότητες, παρόμοιο με τον ήχο ενός γιγάντιου μπάσου.
Σήμερα, η εμπορική ναυτιλία παράγει ήχους τόσο δυνατούς όσο ένα αλυσοπρίονο σε απόσταση αναπνοής, επηρεάζοντας όχι μόνο τις φάλαινες και τα δελφίνια αλλά και είδη όπως οι φώκιες-λεοπαρδάλεις. Η υπερθέρμανση του πλανήτη επιδεινώνει το πρόβλημα: τα θερμότερα νερά μεταφέρουν τον ήχο πιο μακριά, ενώ η τήξη των πάγων δημιουργεί νέες ακουστικές επιφάνειες που παγιδεύουν και αντανακλούν τους θορύβους. Έτσι, ακόμα και στα πιο απομονωμένα σημεία της Ανταρκτικής, η «μουσική συμφωνία» των θαλάσσιων ειδών απειλείται να πνιγεί μέσα στο ανθρώπινο βουητό.
Η σημασία του ήχου για την επιβίωση των θηλαστικών
Η σημασία του ήχου για την επιβίωση των θαλάσσιων θηλαστικών είναι τόσο μεγάλη που οποιαδήποτε διαταραχή μπορεί να έχει δραματικές συνέπειες. Γνωρίζουμε ήδη ότι τα δελφίνια διακόπτουν το κυνήγι τους εξαιτίας δυνατών θορύβων, ενώ οι φάλαινες αλλάζουν διαδρομές ή εγκαταλείπουν περιοχές αναπαραγωγής.
Τα νάρβαλ, οι «μονόκεροι» της θάλασσας, έχουν δείξει έντονα σημάδια τρόμου όταν εκτίθενται σε ηχητικά κύματα από πετρελαϊκές έρευνες, βυθιζόμενες απότομα σε μεγάλα βάθη για να ξεφύγουν. Κάποια είδη έχουν σταματήσει να τραγουδούν, απλά και μόνο επειδή δεν μπορούν να ακουστούν μέσα στον θόρυβο.
Οι φώκιες-λεοπαρδάλεις, αν και ακόμα λιγότερο μελετημένες σε σχέση με τα κητώδη, φαίνεται πως βασίζουν και αυτές τη διαδικασία του ζευγαρώματος και της κοινωνικής αναγνώρισης στον ήχο. Το γεγονός ότι τα τραγούδια τους έχουν αυτήν την «ανθρώπινη» μουσικότητα δεν είναι μια τυχαία σύγκριση: δείχνει πόσο βαθιά εγγεγραμμένη είναι η ανάγκη για ρυθμό και μοτίβο στην επικοινωνία όλων των ειδών.
Όπως οι άνθρωποι δημιούργησαν μελωδίες για να ενισχύσουν τη μνήμη και τη συλλογική ταυτότητα, έτσι και οι φώκιες δημιουργούν δομημένα τραγούδια που μεταφέρουν προσωπικότητα και παρουσία σε έναν κόσμο χωρίς σύνορα και χωρίς φως.
Mια ανακάλυψη σε μια κρίσιμη χρονικά στιγμή
Αυτή η ανακάλυψη, όμως, έρχεται τη στιγμή που η ίδια η «σκηνή» αυτής της συναυλίας κινδυνεύει να καταρρεύσει. Ο τουρισμός στην Ανταρκτική αυξάνεται, η αλιεία εντείνεται, και οι θαλάσσιες μεταφορές φτάνουν όλο και πιο νότια. Οι φώκιες-λεοπαρδάλεις είναι μοναχικά ζώα, διασκορπισμένα σε τεράστιες εκτάσεις πάγου.
Κανείς δεν γνωρίζει με βεβαιότητα πώς οι νεαρές φώκιες μαθαίνουν τα τραγούδια των ενηλίκων, αν οι μητέρες παίζουν ρόλο δασκάλου ή αν η μάθηση γίνεται μέσω της μίμησης μέσα στο υδάτινο ηχοτοπίο. Αν αυτό το τοπίο πνιγεί από ανθρώπινο θόρυβο, η ίδια η μετάδοση της «παράδοσης» τους μπορεί να χαθεί.
Γι’ αυτό οι επιστήμονες και οι φορείς πολιτικής πιέζουν για λύσεις. Τεχνολογίες για πιο αθόρυβα πλοία, περιορισμοί ταχύτητας σε ευαίσθητες ζώνες, δημιουργία «σιωπηλών περιοχών», ακόμα και η χρήση εναλλακτικών μεθόδων εξόρυξης που δεν βασίζονται σε εκρήξεις ηχητικών κυμάτων βρίσκονται στο τραπέζι.
Το νομικό πλαίσιο, όμως, απειλείται: ο Νόμος για την Προστασία των Θαλάσσιων Θηλαστικών, που από το 1972 προστάτευε τις φάλαινες, τα δελφίνια και τις φώκιες από τον θόρυβο, βρίσκεται τώρα υπό αναθεώρηση με στόχο να χαλαρώσουν οι προδιαγραφές. Από την απαίτηση για «υγιείς πληθυσμούς» ίσως περάσουμε απλώς στην ελάχιστη επιβίωση - μια επικίνδυνη υποβάθμιση που θα μπορούσε να αφήσει τα τραγούδια των θαλάσσιων ειδών εκτεθειμένα στην ανθρώπινη ηχορύπανση.
Και αν οι Beatles ένωσαν το 1967 εκατομμύρια ανθρώπους γύρω από το ρεφρέν του «All You Need Is Love», τότε οι φώκιες-λεοπαρδάλεις ίσως μας θυμίζουν ότι, κάτω από τον πάγο της Ανταρκτικής, οι ωκεανοί έχουν ακόμα δικές τους φωνές, δικές τους μπάντες, και δικά τους τραγούδια που αξίζει να ακουστούν - πριν τα σβήσει για πάντα ο θόρυβος του κόσμου μας.