Η νήσος Vitalia προσελκύει τους «προσκυνητές» της μακροζωίας: επιστήμονες με ανήσυχη σκέψη, επιχειρηματίες του κρυπτοοικοσυστήματος, δημόσια πρόσωπα όπως ο Bryan Johnson και ο Balaji S. Srinivasan, κι ένα πλέγμα επενδυτών.
Το νησί όπου πηγαίνουμε για να ξεγελάσουμε τον θάνατο δεν έχει το όνομα μιας μυστικής Ατλαντίδας ούτε τη φήμη ενός χαμένου παραδείσου· λέγεται Ροατάν, ανοικτά της Ονδούρας, και εκεί, σε μια ειδική οικονομική ζώνη με την ψυχρή συντομογραφία ZEDE, στήθηκε μια πόλη-πείραμα που βάφτισαν Vitalia, με σύνθημα «να κάνουμε τον θάνατο προαιρετικό».
Στα φυλλάδια και στις φουτουριστικές, γεννημένες από τεχνητή νοημοσύνη απεικονίσεις της, έμοιαζε με σταυροδρόμι ανάμεσα σε μια ειδυλλιακή ακρογιαλιά και την τηλεοπτική σειρά Jetsons: λείες επιφάνειες, ανοιχτοί ορίζοντες, γυαλιστερές υποσχέσεις.
Η πραγματικότητα, όταν έφτανες στο αεροδρόμιο μέσα στην υγρή ζέστη του Ιουλίου, ήταν πιο τραχιά: χωματόδρομοι που σκαρφάλωναν σε λόφους, εργάτες που ακόμη έβαφαν τοίχους, ένα ψηλό λευκό κτίριο - το Duna - με γυμνά ταβάνια και κενά στις κουζίνες εκεί όπου θα έμπαιναν οι εστίες. Δεν είναι εύκολο να ξεκινάς μια πόλη από το μηδέν, πόσο μάλλον μια πόλη που φιλοδοξεί να ανακατασκευάσει τον ίδιο τον χρόνο ζωής.
Η έννοια της «ρυθμιστικής επιλογής»
Η Vitalia γεννήθηκε μέσα στον οργανισμό της Próspera, μιας ZEDE που ιδρύθηκε το 2017 με τη λογική ότι μια επιχειρηματική οντότητα θα μπορούσε να διοικήσει ένα μέρος πολύ πιο «αποτελεσματικά» από ένα κράτος. Το υπόσχεται η έννοια της «ρυθμιστικής επιλογής»: κάθε βιοτεχνολογική ή φαρμακευτική εταιρεία διαλέγει το νομικό καθεστώς που θα ακολουθήσει - κοινό δίκαιο, πρότυπα χώρας του ΟΟΣΑ ή ακόμη και ένα νέο πλαίσιο δικής της επινόησης - και αντί για κλασική έγκριση οφείλει να αγοράσει ασφάλιση ευθύνης.
Επιδείκνυεις στοιχειώδη ασφάλεια; Μπορείς να πουλήσεις. Εκεί όπου οι ΗΠΑ απαιτούν τρεις φάσεις κλινικών δοκιμών (ασφάλεια, δοσολογία/αποτελεσματικότητα, επιβεβαίωση σε μεγαλύτερους πληθυσμούς), εδώ υπόσχονταν «10 έως 100 φορές πιο γρήγορα». Είναι ο πειρασμός της παράκαμψης της «κοιλάδας του θανάτου», εκείνης της ζώνης όπου πεθαίνει το 90% των υποψήφιων φαρμάκων ανάμεσα σε πρώιμες ελπίδες και ακριβές αποτυχίες.
Η απόλυτη φαρμακευτική ελευθερία
Η Vitalia προσέλκυσε τους «προσκυνητές» της μακροζωίας: επιστήμονες με ανήσυχη σκέψη, επιχειρηματίες του κρυπτοοικοσυστήματος, δημόσια πρόσωπα όπως ο Bryan Johnson και ο Balaji S. Srinivasan, κι ένα πλέγμα επενδυτών που εδώ και χρόνια ονειρεύονται νέες «πόλεις-πρωτόκολλα» έξω από τις βαριές ράγες των κρατικών ρυθμίσεων.
Στον ιδεολογικό της πυρήνα, η πόλη αντηχούσε τη «φαρμακευτική ελευθερία»: αν έχω δικαίωμα να αρνηθώ μια θεραπεία, γιατί να μην έχω δικαίωμα να πάρω μια μη εγκεκριμένη; Στο άκρο αυτού του συλλογισμού αναδύεται το θέαμα ενός «αόρατου νεκροταφείου» ανθρώπων που πέθαναν περιμένοντας τις εγκρίσεις. Αν η ρύθμιση σκοτώνει με καθυστερήσεις, τότε η απορρύθμιση μοιάζει σαν ηθικός μονόδρομος, λέει η λογική της Vitalia.
Και όμως, η καθημερινότητα της Vitalia δεν ήταν μια ευθεία γραμμή προς την περιλάλητη αθανασία. Στο beach club όπου ένα δωμάτιο μετατράπηκε σε αυτοσχέδιο εργαστήριο, συναντά κανείς βιοhackers με εμφυτευμένο μικροτσίπ, ανθρώπους που είχαν προσπαθήσει κάποτε να αποκτήσουν νυχτερινή όραση με σταγόνες Ce6 και κατέληξαν να τρομάξουν με τη δύναμη του εύκολου πειραματισμού.
Άλλοι ονειρεύονταν N-of-1 μελέτες [σ.σ: κλινικές δοκιμές σε ένα μόνο άτομο, που ίσως γίνονταν «σπόροι» για κάτι μεγαλύτερο] αλλά παραδέχονταν ότι δεδομένα χωρίς αποδοχή του FDA είναι αδύνατο να συμβούν. Στα βανάκια για το σούπερ μάρκετ συναντούσες ιδρυτές «αποκεντρωμένων οργανισμών» που θα θεράπευαν αρθρίτιδες με διατροφολογικούς αλγόριθμους, συμβούλους των «Enhanced Games» όπου τα αναβολικά ήταν μέρος του παιχνιδιού.
«Να κάνουμε τον θάνατο προαιρετικό»
Το πιο χειροπιαστό «φάρμακο» που δοκιμάστηκε στην Próspera πριν σβήσει η επιγραφή Vitalia ήταν της Minicircle: μια ένεση γονιδιακής θεραπείας που παρακάμπτει τον μυοστατίνη και υπόσχεται αύξηση μυϊκής μάζας, βασισμένη στη διαμεσολάβηση της φολιστατίνης.
Εφαρμόστηκε σε 43 ανθρώπους, με στενό έλεγχο από μια εσωτερική επιτροπή ηθικής του συνεργαζόμενου κέντρου GARM, και στη συνέχεια άνοιξε ο δρόμος για πώληση με αφετηρία τα 25.000 δολάρια.
Εδώ είναι το λεπτό σημείο: πότε μια «μελέτη» γίνεται εμπόρευμα; Πώς ελέγχεις συστηματικά όσους περνούν από ένα νησί για διακοπές και φύγουν; Πώς εμπιστεύεσαι δεδομένα που δημοσιεύονται από την ίδια την εταιρεία;
Οι επικριτές μιλούν για θολή γραμμή ανάμεσα στην έρευνα και στο μάρκετινγκ, για επιτροπές ηθικής που μυρίζουν σύγκρουση συμφερόντων, για ένα σύμπαν όπου το γρήγορο θεωρείται αρετή και η αυστηρότητα... παγίδα. Οι υπερασπιστές απαντούν: κάναμε ό,τι μπορούσαμε, μετρήσαμε οστική πυκνότητα, μάζα, ορούς, και - κυρίως - προχωρήσαμε κάτι που αλλιώς θα σάπιζε στο συρτάρι.
Τα εμπόδια της κυβέρνησης της Ονδούρας
Η πολιτική πραγματικότητα, πάντως, δεν είχε διάθεση να παίζει τον κομπάρσο. Το φθινόπωρο του 2024, το Ανώτατο Δικαστήριο της Ονδούρας έκρινε αντισυνταγματικές τις ζώνες ZEDE. Η Próspera απάντησε με αγωγή δισεκατομμυρίων, αλλά η Vitalia ως brand διαλύθηκε: άλλοι επέστρεψαν στις ΗΠΑ για νέα εγχειρήματα, άλλοι μετονόμασαν το όνειρο σε Infinita City, υποσχόμενοι μια μόνιμη «δικτυακή πόλη» μακροζωίας.
Όταν μερικούς μήνες αργότερα η υποδομή φαινόταν να βελτιώνεται, οι ολοκληρωμένες κλινικές δοκιμές παρέμεναν μετρημένες στα δάχτυλα. Το νόημα δεν είναι ότι τίποτα δεν γίνεται. Είναι ότι το δύσκολο κομμάτι - η γη των δεδομένων που αντέχουν στον έλεγχο - δεν χαρίζεται ούτε σε ζώνες ούτε σε συνθήματα.
Κάθε φορά που ανοίγει μια τέτοια πύλη «επιταχυνόμενης ιατρικής», αναδύεται το ίδιο δίπολο. Από τη μία, η κάμψη των ρυθμίσεων υπόσχεται να πιέσει το σύστημα προς την καινοτομία: ίσως παράγει πρώιμες ενδείξεις ασφάλειας, ίσως ανοίγει δρόμους για μελλοντική νομιμοποίηση, ίσως θυμίζει στις αρχές ότι η ταχύτητα σώζει ζωές.
Από την άλλη, χωρίς στέρεο έλεγχο, τέτοιες πρωτοβουλίες διατρέχουν τον κίνδυνο να γίνουν πιο πολύ αφίσες παρά επιστήμη, να ευνοήσουν ιατρικό τουρισμό και βιοεξωτισμό για εύπορους ενθουσιώδεις των αντιγήρανσης, παρά να αλλάξουν το κλινικό στάτους κβο. Η μακροζωία, ειδικά, είναι δύσκολο αντικείμενο: δεν είναι αναγνωρισμένη ασθένεια, δεν έχει καθιερωμένη οδό έγκρισης, τα στοχευμένα κέρδη είναι ασαφή και μακρινά. Εδώ, το γρήγορο δεν είναι μόνο τυφλό· είναι πιθανόν και αόριστο.
Ένα λογοτεχνικό όνειρο
Το νησί της παράτασης της ζωής υπήρξε πάντα τόπος λογοτεχνίας: από τον Δρ. Μορώ του H. G. Wells έως τις θαλάσσιες πολιτείες που ονειρεύτηκαν οι seasteaders, από τις γενετικές ουτοπίες των δεκαετιών του ’80 μέχρι τα πρόσφατα crypto-ονειροπολήματα να στήσουν κυριολεκτικά ένα νέο πολίτευμα σε διεθνή ύδατα.
Ο μύθος είναι ισχυρός: μακριά από τους θεσμούς της ξηράς, η επιστήμη «τολμά». Και όμως, ακόμη κι εδώ, η τριβή του πραγματικού είναι παντού: χρειάζεσαι ψυγεία και αντιδραστήρια, ιατρούς και αδειοδοτήσεις, σταθερούς ρυθμούς δειγματοληψίας, παρακολούθηση, βιοστατιστική επάρκεια - και κυρίως, κοινωνική νομιμοποίηση για να πιστέψει ο κόσμος ότι αυτό που πειραματίζεσαι αξίζει να γίνει θεραπεία.
Η απορρύθμιση έχει κόστος
Το ερώτημα που μας αφορά δεν είναι αν το νησί απέτυχε ή πέτυχε με τους δικούς του όρους. Είναι αν ο πόθος να ξεγελάσουμε τον θάνατο απαιτεί να ξεγελάσουμε και την απόδειξη. Αν η ιατρική πρόοδος είναι μόνο ζήτημα «ξεκλειδώματος ρυθμίσεων», πώς εξηγείται ότι τόσο συχνά σκοντάφτουμε στην ίδια τη βιολογία;
Η απορρύθμιση έχει κόστος που δεν γράφεται στους ισολογισμούς: κακής ποιότητας δεδομένα, ψευδείς ελπίδες, μεταφορά ρίσκου από συλλογικές δομές σε μεμονωμένα σώματα. Η υπερρύθμιση, από την άλλη, πληρώνεται επίσης ακριβά: αργές θεραπευτικές αφίξεις, χαμένες ζωές που θα μπορούσαν να είχαν σωθεί.
Ανάμεσα στα δύο άκρα, εκεί όπου η επιστήμη είναι «σούπερ δύσκολη», όπως λέει ένας φιλόσοφος της ιατρικής καινοτομίας, χρειαζόμαστε κάτι πιο άβολο: ταχύτητα με απόδειξη, κίνητρα με έλεγχο, τόλμη με λογοδοσία.
Στο τέλος της ημέρας, το νησί όπου πάμε όσοι θέλουμε να ξεγελάσουμε τον θάνατο δεν είναι μόνο ένας γεωγραφικός τόπος· είναι μια διάθεση. Είναι η υπόσχεση ότι μπορούμε να ξεκουρδίσουμε το ρολόι του σώματος με την ίδια ελαφρότητα που αλλάζουμε ένα firmware. Είναι τα διάφορα επενδυτικά κεφάλαια που διψούν για «εξωγήινη» απόδοση, οι εταιρείες που πουλάνε μέλλον με τη γλώσσα της start-up, οι κοινότητες που στήνουν νέες κανονικότητες καινούριων νόμων.
Αν υπάρχει ένας τρόπος να τιμήσουμε αυτό τον πόθο χωρίς να τον παραδώσουμε σε μια δυνητική οικονομική «φούσκα», είναι να δεχτούμε ότι ο μόνος τίμιος δρόμος προς την επιμήκυνση της ζωής περνάει από την επιμήκυνση της επιμονής: εργαστήρια που δημοσιεύουν, δεδομένα που αντέχουν, ρυθμιστές που ακούν, και κοινωνίες που δεν φοβούνται να πειραματιστούν - αλλά δεν ξεχνούν ποτέ να λογοδοτούν. Γιατί αν ο θάνατος δεν γίνει πράγματι προαιρετικός, τουλάχιστον ας μην είναι προαιρετική η αλήθεια...