Η πτώση της Τροίας δεν ήταν μόνο αποτέλεσμα πολεμικών συγκρούσεων· υπήρξε και προϊόν περιβαλλοντικής εξάντλησης, μιας υπερεκμετάλλευσης των φυσικών πόρων που έθεσε σε δοκιμασία την ίδια τη βάση της ύπαρξης της πόλης.
Η Τροία, η θρυλική πόλη που ύμνησε ο Όμηρος στην Ιλιάδα, έχει τροφοδοτήσει τη φαντασία της ανθρωπότητας για αιώνες. Γνωρίζουμε την ιστορία της μέσα από το πρίσμα του πολέμου, της δόξας και του έρωτα, όμως οι πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες δείχνουν πως πίσω από τους θρύλους κρύβεται μια πιο σύνθετη και ταυτόχρονα επίκαιρη αλήθεια. Η πτώση της Τροίας δεν ήταν μόνο αποτέλεσμα πολεμικών συγκρούσεων ή μυθολογικών επεμβάσεων θεών και ηρώων· υπήρξε και προϊόν περιβαλλοντικής εξάντλησης, μιας υπερεκμετάλλευσης των φυσικών πόρων που έθεσε σε δοκιμασία την ίδια τη βάση της ύπαρξης της πόλης.
Από το 2500 έως το 2300 π.Χ., η Τροία μεταμορφώθηκε από έναν ταπεινό οικισμό σε κέντρο ισχύος και καινοτομίας στη βορειοδυτική Ανατολία. Με πληθυσμό που έφτανε περίπου τους 10.000 κατοίκους, η πόλη ανέπτυξε μνημειακή αρχιτεκτονική, καλοσχεδιασμένους δρόμους και διακριτές συνοικίες. Οι πρόσφατες ανασκαφές της ομάδας του Πανεπιστημίου του Τούμπιγκεν στην Γερμανία αποκαλύπτουν πως η Τροία δεν ήταν απλώς μια προϊστορική κοινότητα, αλλά μια κοινωνία που υιοθέτησε πρότυπα πρώιμης αστικοποίησης.
Υιοθέτησαν τον κεραμικό τροχό
Καθοριστικό ρόλο σε αυτή την άνοδο είχε η μαζική παραγωγή. Εμπνεόμενοι από τα μεσοποταμιακά πρότυπα, οι Τρώες υιοθέτησαν τον κεραμικό τροχό, ο οποίος άλλαξε ριζικά την παραγωγή αγγείων. Η διαδικασία έγινε ταχύτερη και πιο τυποποιημένη, θυσιάζοντας την παραδοσιακή λεπτομέρεια προς όφελος της αποδοτικότητας. Σύντομα, οι κεραμικές δημιουργίες της Τροίας πλημμύρισαν την ευρύτερη περιοχή, ενώ το εμπόριο ξεπέρασε τα τοπικά όρια και έφερε τον οικισμό σε επαφή με δίκτυα μεγάλης κλίμακας.
Η μαζική παραγωγή έφερε μαζί της την ανάγκη για οργάνωση. Η εργασία διαχωρίστηκε σε ειδικότητες, τα εργαστήρια αντικατέστησαν τα νοικοκυριά, και η πόλη εισήγαγε τυποποιημένα βάρη και διοικητικές σφραγίδες. Όμως, όπως συμβαίνει συχνά στην ιστορία, η ίδια η πρόοδος έθεσε τα θεμέλια για μελλοντικά προβλήματα.
Η ευημερία της Τροίας βασίστηκε σε μια συνεχή εξόρυξη και κατανάλωση πόρων. Για τα μνημειώδη κτίρια απαιτούνταν τεράστιες ποσότητες ασβεστόλιθου από τα κοντινά λατομεία. Οι όχθες των ποταμών σκάβονταν για πηλό που τροφοδοτούσε τους κεραμικούς κλιβάνους. Τα δάση κόβονταν αδιάκοπα για ξυλεία και καύσιμα, με αποτέλεσμα η κεραμική βιομηχανία να λειτουργεί νυχθημερόν εις βάρος του περιβάλλοντος.
Η γεωργία, αντί να παραμείνει σε βιώσιμα επίπεδα, έγινε υπερεντατική. Ενώ παλαιότερες γενιές εφάρμοζαν αμειψισπορά και άφηναν τη γη να ξεκουραστεί, οι αγρότες της Τροίας έσπρωξαν το έδαφος στα όριά του. Οι καλλιέργειες επικεντρώθηκαν σε σκληρές αλλά φτωχές σε θρεπτικά στοιχεία ποικιλίες σιτηρών, όπως ο δίκοκκος και ο μονόκοκκος σίτος. Η γη καλλιεργούνταν αδιάκοπα, ακόμη και σε απότομες πλαγιές, οδηγώντας σε διάβρωση. Οι λόφοι που κάποτε καλύπτονταν από δάση σταδιακά γυμνώθηκαν, όπως επιβεβαιώνει η ανάλυση φυτικών καταλοίπων.
Η κτηνοτροφία ενίσχυσε την πίεση. Κοπάδια προβάτων και κατσικιών έβοσκαν στα ορεινά λιβάδια, καταστρέφοντας τη βλάστηση και συμπιέζοντας το έδαφος. Το αποτέλεσμα ήταν να μειωθεί η ικανότητα συγκράτησης νερού, να υποχωρήσει η γονιμότητα του εδάφους και να καταρρεύσει η βιοποικιλότητα. Σταδιακά, το οικοσύστημα που στήριζε την τρωική κοινωνία αποσταθεροποιήθηκε.
Γύρω στο 2300 π.Χ., το σύστημα έφτασε σε κρίσιμο σημείο. Μια μεγάλη πυρκαγιά έπληξε την πόλη, πιθανόν αποτέλεσμα εσωτερικής αναταραχής ή εξωτερικής επίθεσης. Τα μνημειώδη κτίρια εγκαταλείφθηκαν και αντικαταστάθηκαν από μικρότερα σπίτια και αγροικίες. Το κέντρο ισχύος κατέρρευσε. Οι αιτίες πιθανότατα ήταν πολλαπλές: πολιτικές συγκρούσεις, κοινωνικές εντάσεις, εξωτερικοί εχθροί. Όμως η περιβαλλοντική εξάντληση δεν μπορεί να αγνοηθεί. Η διάβρωση, η αποδάσωση και η εξάντληση των υδάτινων πόρων θα είχαν οδηγήσει σε πείνα, σπάνη υλικών και κοινωνική αστάθεια.
Η Τροία, βέβαια, δεν εξαφανίστηκε. Προσαρμόστηκε. Οι αγρότες εγκατέλειψαν την μονοκαλλιέργεια και στράφηκαν σε ποικιλία καλλιεργειών, μειώνοντας το ρίσκο και δίνοντας στον τόπο χρόνο να ανακάμψει. Η κοινωνία βρήκε μια νέα ισορροπία και συνέχισε να υπάρχει για πολλούς αιώνες ακόμη, αν και ποτέ ξανά με την ίδια αίγλη. Η κρίση, ωστόσο, έμεινε χαραγμένη στη συλλογική μνήμη της περιοχής.
Το παράδειγμα της Τροίας προσφέρει ένα πολύτιμο μάθημα για τον κόσμο του σήμερα. Η ιστορία της αποδεικνύει ότι η υπερεκμετάλλευση των πόρων και η ψευδαίσθηση της αέναης ανάπτυξης μπορούν να υπονομεύσουν ακόμη και τις πιο ακμαίες κοινωνίες. Οι προειδοποιήσεις ήταν εκεί: η μείωση των αποδόσεων, τα γυμνά δάση, οι λόφοι που διαβρώνονταν. Όμως, όπως συμβαίνει και στη δική μας εποχή, ήταν πιο εύκολο να αγνοηθούν παρά να αντιμετωπιστούν.