Το «παπάκι» έχει πίσω του μια διαδρομή που δεν αρχίζει με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ούτε με τους υπολογιστές, αλλά χάνεται στην αρχαιότητα και συγκεκριμένα στην Ελλάδα.
Το σύμβολο @, το γνωστό σε όλους μας «παπάκι», που σήμερα θεωρείται το πιο αναγνωρίσιμο στίγμα της ψηφιακής μας ταυτότητας, έχει πίσω του μια διαδρομή που δεν αρχίζει με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ούτε με τους υπολογιστές, αλλά χάνεται στην αρχαιότητα και συγκεκριμένα στην Ελλάδα.
Είναι σχεδόν ειρωνικό ότι ένα σημάδι που το βλέπουμε καθημερινά σε κάθε οθόνη, που χρησιμοποιούμε για να δηλώσουμε το όνομά μας σε κοινωνικά δίκτυα ή για να στείλουμε email, κρύβει μια ιστορία τριών χιλιάδων χρόνων, με ρίζες σε κεραμικά, εμπορικές συντομογραφίες και τυπογραφικές ανάγκες. Κι όμως, αυτή η μικρή σπείρα με το «a» στο κέντρο είναι συνδεδεμένη με τον αρχαιοελληνικό αμφορέα.
Tο @ ήταν συντομογραφία της λέξης «amphora»
Οι αμφορείς ήταν αγγεία με χαρακτηριστικό σχήμα, λαιμό και δύο λαβές, που χρησιμοποιούνταν για την αποθήκευση και μεταφορά κρασιού, σιτηρών, λαδιού και άλλων προϊόντων. Δεν ήταν απλώς χρηστικά αντικείμενα αλλά και βασικές μονάδες μέτρησης στο εμπόριο. Στην αρχαιότητα, όταν οι έμποροι ήθελαν να δηλώσουν ποσότητες, αναφέρονταν σε «τόσους αμφορείς» συγκεκριμένου προϊόντος.
Με τον καιρό, η λέξη «αμφορεύς» ή «amphora» συντομεύτηκε με έναν ιδιαίτερο τρόπο: ένα γράμμα «a» με μια ουρά που το τύλιγε γύρω του, σαν να σχηματίζει ένα κέλυφος. Έτσι γεννήθηκε η μορφή που αναγνωρίζουμε σήμερα ως @. Ουσιαστικά, το @ ήταν συντομογραφία της λέξης «amphora» - μια οικονομία γραφής που επέτρεπε στους εμπόρους να εξοικονομούν χρόνο και χώρο σε κατάστιχα και αλληλογραφία.
Το αρχαιότερο τεκμήριο χρήσης του @ με εμπορική έννοια εμφανίζεται το 1536, σε επιστολή του εμπόρου Φραντσέσκο Λάπι από τη Σεβίλλη προς τη Ρώμη, όπου αναφέρει την αξία ενός αμφορέα κρασιού σε δουκάτα. Όμως, ήδη από το 14ο αιώνα, το σύμβολο εμφανίζεται ως καλλιγραφική διακόσμηση σε χειρόγραφα. Δεν είχε τότε νόημα, ήταν απλώς ένα καλλιτεχνικό στολίδι, αλλά η μορφή του είχε ήδη αρχίσει να κυκλοφορεί στα γραπτά.
Καθώς οι αμφορείς σταδιακά εγκαταλείπονταν ως μονάδα μέτρησης, το @ επιβίωσε χάρη στους λογιστές και τους καταγραφείς που το χρησιμοποιούσαν για να δηλώσουν τιμή και ποσότητα. Στον κόσμο των εμπορικών λογαριασμών έγινε αναπόσπαστο εργαλείο. Στη συνέχεια, ο 19ος αιώνας και η άνοδος της γραφομηχανής έδωσε στο σύμβολο μια νέα σταθερότητα.
Παρότι πολλές γραφομηχανές δεν διέθεταν αριθμούς 1 ή 0 - γιατί αντικαθίσταντο με το γράμμα «I» και το «O» - το @ υπήρχε πάντοτε. Ήταν απαραίτητο για τους εμπορικούς υπολογισμούς και την αλληλογραφία των καταλόγων ταχυδρομικών παραγγελιών που άνθισαν στις Ηνωμένες Πολιτείες. Έτσι, πέρασε αναλλοίωτο από γενιά σε γενιά μηχανών γραφής και βρήκε τη θέση του αργότερα στα πληκτρολόγια των υπολογιστών.
Η μετάβαση στην εποχή της πληροφορικής
Η μεγάλη του μετάβαση στην εποχή της πληροφορικής έγινε το 1971, όταν ο μηχανικός Ρέι Τόμλινσον, δουλεύοντας στο Arpanet, το δίκτυο που αποτέλεσε τον πρόδρομο του ίντερνετ, έψαχνε ένα σημάδι για να διαχωρίσει το όνομα του χρήστη από το δίκτυο υπολογιστών όπου ανήκε.
Κοιτώντας το πληκτρολόγιο, το @ του φάνηκε ιδανικό: δεν χρησιμοποιούνταν ιδιαίτερα, δεν μπέρδευε με γράμματα ή αριθμούς, και σήμαινε με έναν φυσικό τρόπο «σε» ή «στο». Έτσι το τοποθέτησε ανάμεσα στο όνομα και το domain, και έστειλε το πρώτο email στην ιστορία. Από εκείνη τη στιγμή, το @ έγινε το «υδραυλικό σύστημα» του ίντερνετ.
Με την εξάπλωση της ψηφιακής κουλτούρας, το σύμβολο απέκτησε διαφορετικά ονόματα σε κάθε γλώσσα. Στην Ιταλία είναι «chiocciola», δηλαδή σαλιγκάρι· στην Ολλανδία «apenstaartje», δηλαδή ουρά πιθήκου· στα ρωσικά «sobaka», που σημαίνει σκύλος· στα εβραϊκά «strudel»· στα ελληνικά έχει ακουστεί ως «παπάκι» - μικρά χαϊδευτικά ονόματα που δείχνουν πώς οι άνθρωποι προσπαθούν να το περιγράψουν μέσα από εικόνες της καθημερινότητας. Η ίδια η αγγλική γλώσσα, αντίθετα, το κράτησε λιτά: είναι απλώς «at».
Αυτό που κάνει το @ ιδιαίτερο δεν είναι μόνο η ιστορική του επιβίωση αλλά και η λειτουργία του στην ψηφιακή μας ταυτότητα. Σε αντίθεση με το όνομα και το επίθετο που γράφονται με κεφαλαία και διαχωρίζονται με κενό, το @ μάς αναγκάζει να δημιουργήσουμε μια ενιαία λέξη για τον εαυτό μας, χωρίς διαστήματα.
Έτσι γεννήθηκαν τα usernames, τα «ονόματα χρήστη» που συνδέονται άρρηκτα με την προσωπική ή την εναλλακτική διαδικτυακή μας περσόνα. Η επιλογή του username είναι συχνά συναισθηματική πράξη, μια μικρή δήλωση ταυτότητας που κρύβει στοιχεία χαρακτήρα, διάθεση και φαντασία. Το @ στέκεται εκεί σαν το σύνορο που χωρίζει και ενώνει μαζί: εμάς και το δίκτυο, την ιδιωτική μας υπόσταση και τη δημόσια ψηφιακή μας παρουσία.
Στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης
Το 2010, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης τοποθέτησε το @ στη μόνιμη συλλογή του, δίπλα σε καθημερινά αντικείμενα όπως το χαρτάκι Post-it, ο συνδετήρας και οι καραμέλες M&Ms. Για τους επιμελητές, το @ είναι ένα παράδειγμα του πώς κάτι που θεωρούμε τόσο αυτονόητο κρύβει μια ολόκληρη κοσμοθεωρία από πίσω του. Κι αν το κοιτάξουμε προσεκτικά, μοιάζει πράγματι με κοιλίτσα, με σαλιγκάρι, με ουρά ζώου ή με μικρό ποντίκι, ανάλογα με τη φαντασία κάθε λαού.
Στην Ισπανία και την Πορτογαλία, η λέξη «arroba» παραπέμπει τόσο στην ιστορική μονάδα μέτρησης όσο και στη σύγχρονη χρήση. Εκεί το σύμβολο βρήκε και έναν νέο ρόλο, στο πλαίσιο της γλωσσικής ισότητας: χρησιμοποιείται ως υποκατάστατο του «-o» και του «-a» για να δηλώσει ουδέτερο φύλο, όπως στο «amig@s» αντί για «amigos» ή «amigas». Έτσι, το αρχαίο αμφορείο, μέσα από μια διαδρομή αιώνων, βρέθηκε να παίζει ρόλο και στον αγώνα για τη συμπερίληψη στη γλώσσα.
Το @ είναι ταυτόχρονα τεχνικό εργαλείο, πολιτιστικό σύμβολο και στοιχείο προσωπικής έκφρασης. Στην πράξη, τού να πληκτρολογούμε ένα όνομα χρήστη και να το συνοδεύουμε με το @ κρύβεται μια στιγμή ταυτότητας: είναι το σημείο όπου ο καθένας δηλώνει ποιος είναι ή ποιος θέλει να είναι στον ψηφιακό κόσμο. Για άλλους είναι απλώς ένα σύμβολο στο πληκτρολόγιο, για άλλους όμως γίνεται κάτι σχεδόν οικείο, συναισθηματικό, όπως το παρατσούκλι που επιλέγεις για τον εαυτό σου.
Αν κοιτάξουμε την πορεία του, από το αρχαιοελληνικό εμπόριο στον κυβερνοχώρο, το @ μάς δείχνει ότι τα πιο απλά σημάδια μπορούν να αποκτήσουν την πιο βαριά σημασία.
Ένα γράμμα με μια ουρά, που κάποτε δήλωνε έναν αμφορέα κρασιού, σήμερα είναι το στίγμα του καθενός μας στον ψηφιακό κόσμο. Και ίσως αυτό είναι το πιο εντυπωσιακό: ότι μέσα σε έναν χαρακτήρα χωράει η διαδρομή τριών χιλιετιών και η μετάβαση από τις αποθήκες του αρχαίου Αιγαίου στα κοινωνικά δίκτυα του 21ου αιώνα.