Οι Χίμπα της Ναμίμπια μπορούν να διακρίνουν τις λεπτομέρειες πολύ καλύτερα από τους περισσότερους ανθρώπους, ένα εύρημα που μπορεί να αντανακλά τους πολλούς τρόπους με τους οποίους η σύγχρονη ζωή αλλάζει το μυαλό μας.
Χτισμένο σε μια καταπράσινη κοιλάδα της βορειοδυτικής Ναμίμπια, η Οπούβο μπορεί να μοιάζει με ένα ερειπωμένο χωριουδάκι.
Με πληθυσμό μόλις 12.000 κατοίκους, είναι τόσο μικρό που θα χρειαστεί λιγότερο από ένα λεπτό για να φτάσετε με το αυτοκίνητο από την πινακίδα στη μία πλευρά της πόλης μέχρι την πινακίδα στην άλλη πλευρά, στο τέλος της. Κατά μήκος της διαδρομής θα δείτε μερικά σχολεία, ένα νοσοκομείο και λίγα σούπερ μάρκετ και βενζινάδικα.
Για πολλούς από τους κατοίκους της γύρω κοιλάδας, ωστόσο, αυτή η μικρή πόλη είναι και η πρώτη τους επαφή με τη σύγχρονη ζωή. Η Οπούβο, πρωτεύουσα της περιοχής Κουνένε, βρίσκεται στην καρδιά της περιοχής του λαού Χίμπα, ενός ημι-νομαδικού λαού που ζει από την κτηνοτροφία.
Η φυλή των Χίμπα
Πολύ μετά την μετανάστευση πολλών άλλων αυτόχθονων πληθυσμών του κόσμου στις πόλεις, οι Χίμπα απέφυγαν σε μεγάλο βαθμό την επαφή με τον σύγχρονο πολιτισμό, συνεχίζοντας ήσυχα την παραδοσιακή τους ζωή.
Ωστόσο, αυτό αλλάζει σιγά-σιγά, καθώς οι νεότερες γενιές νιώθουν την έλξη της Οπούβο, όπου θα συναντήσουν για πρώτη φορά αυτοκίνητα αντί για κάρα και κτίρια από τούβλα αντί για καλύβες.
Πώς αντιμετωπίζει ο ανθρώπινος νους όλες αυτές τις καινοτομίες και τις νέες αισθήσεις; Μελετώντας λαούς όπως οι Χίμπα, που βρίσκονται στην... αρχή του ταξιδιού τους προς τον σύγχρονο τρόπο ζωής, οι επιστήμονες ελπίζουν τώρα να κατανοήσουν τους τρόπους με τους οποίους η σύγχρονη ζωή μπορεί να έχει αλλάξει τον νου όλων μας.
Τα αποτελέσματα μέχρι στιγμής είναι συναρπαστικά, καταγράφοντας μια εντυπωσιακή αλλαγή στην όρασή μας. Γιατί φαίνεται ότι οι Χίμπα δεν βλέπουν τον κόσμο όπως οι υπόλοιποι από εμάς.
Οι πρώτες ενδείξεις ότι ο εκσυγχρονισμός θα μπορούσε να αλλάξει την όρασή μας προήλθαν από τον βικτοριανό ανθρωπολόγο WHR Rivers, ο οποίος εξερεύνησε τα νησιά του Στενού Torres, μεταξύ της Αυστραλίας και της Παπούα Νέα Γουινέα, στις αρχές του 20ού αιώνα.
Καθώς συναντούσε τους ντόπιους, τους υπέβαλλε σε διάφορες αισθητηριακές δοκιμασίες, συμπεριλαμβανομένου του ακόλουθου φαινομένου, γνωστού ως ψευδαίσθηση Muller-Lyer.
Στην πραγματικότητα, οι γραμμές είναι ακριβώς ίδιες, αλλά αν ζητήσετε από τους ανθρώπους να εκτιμήσουν το μέγεθός τους, οι περισσότεροι Δυτικοί ισχυρίζονται ότι η δεύτερη γραμμή (με τα «φτερά» να δείχνουν προς τα έξω) είναι περίπου 20% μακρύτερη από την επάνω γραμμή.
Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της αποστολής του στο Στενό του Τόρες, ο Rivers διαπίστωσε ότι οι ντόπιοι ήταν πολύ πιο ακριβείς - απλά δεν φαινόταν να επηρεάζονται τόσο από την ψευδαίσθηση.
Ο ανθρωπολόγος επανέλαβε το πείραμα αργότερα στους Τόντα της νότιας Ινδίας, διαπιστώνοντας ακριβώς το ίδιο φαινόμενο, και το ίδιο αποτέλεσμα έχει διαπιστωθεί έκτοτε σε πολλές άλλες προ-μοντέρνες κοινωνίες, συμπεριλαμβανομένων της φυλής Σαν της ερήμου Καλαχάρι.
Πρόκειται για μια σημαντική ανακάλυψη, που δείχνει ότι ακόμη και οι πιο βασικές πτυχές της αντίληψής μας -τις οποίες μπορεί να θεωρούμε ως εγγενείς στον εγκέφαλό μας- διαμορφώνονται από τον πολιτισμό και το περιβάλλον μας. Μια θεωρία είναι ότι η ψευδαίσθηση προκύπτει από το γεγονός ότι οι σύγχρονοι άνθρωποι περνούν περισσότερο χρόνο σε εσωτερικούς χώρους, με πολλές γωνίες.
Ο εγκέφαλος έχει μάθει να επεξεργάζεται γρήγορα αυτή την προοπτική, βοηθώντας μας να εκτιμήσουμε το μέγεθος σε απόσταση, αλλά στην περίπτωση της ψευδαίσθησης, αυτή η επεξεργασία του εγκεφάλου έχει το αντίθετο αποτέλεσμα.
Ο σύγχρονος «αστικός» εγκέφαλός μας παραμορφώνει τις εικόνες που φτάνουν στον αμφιβληστροειδή μας, μεγεθύνοντας ορισμένα μέρη της σκηνής και συρρικνώνοντας άλλα.
Ωστόσο, τέτοιες μελέτες που συγκρίνουν διαφορετικές κουλτούρες ήταν λίγες και σπάνιες. Oι περισσότερες ψυχολογικές μελέτες τείνουν να χρησιμοποιούν Δυτικά πειραματόζωα ως συμμετέχοντες.
Ωστόσο, ο Jules Davidoff του Goldsmith's University στο Λονδίνο αντιστάθηκε σε αυτή την τάση και οι μελέτες του για τους Χίμπα προσφέρουν εντυπωσιακές αποδείξεις ότι πολλοί περισσότεροι παράγοντες ενδέχεται να επηρεάζουν την οπτική αντίληψή μας.
Η οπτική των Χίμπα
Από πολλές απόψεις, οι Χίμπα είναι το απόλυτο αντίθετο του σύγχρονου, αστικού τρόπου ζωής μας. Οι Χίμπα ζουν σε μικρές ομάδες μέσα σε ξύλινες καλύβες που περιβάλλουν μια ιερή φωτιά στο κέντρο τους -που θεωρείται ο πνευματικός σύνδεσμος με τους προγόνους τους- και η εργασία τους περιστρέφεται γύρω από την εκτροφή βοοειδών, προβάτων και αιγών.
Τα χωριά είναι ημι-νομαδικά και μετακινούνται με τις εποχές για να βρουν νέους βοσκότοπους για τα ζώα. Για πολλούς Δυτικούς, οι Χίμπα είναι πιο γνωστοί για την εντυπωσιακή τους εμφάνιση, χάρη στην πλούσια κόκκινη ώχρα που απλώνουν στο δέρμα και τα μαλλιά τους.
Η ομάδα του Davidoff ήταν εξαιρετικά ευαίσθητη και προσεκτική ως προς τον τρόπο προσέγγισης των Χίμπα. Έπρεπε να λάβουν την άδεια του αρχηγού του χωριού για κάθε πείραμα και συνήθως τα πειράματα γίνονταν έξω από την κυκλική αυτή δομή. Ο ίδιος λέει ότι μόνο μία φορά τον προσκάλεσαν μέσα.
«Η καλύβα ήταν πραγματικά σαν ένα απομεινάρι από την Λίθινη Εποχή, ήταν πραγματικά αξιοθαύμαστο», λέει μιλώντας στο BBC. «Δεν υπήρχαν δυτικά αντικείμενα στην κοινωνία τους», λέει. Παρά τις βασικές αυτές συνθήκες, είναι γενικά υγιείς και καλοθρεμμένοι. «Δεν φαίνεται να έχουν πολλές ανάγκες, είναι μια ωραία ζωή από πολλές απόψεις».
Αρχικά, ο Davidoff ανησυχούσε για τον τρόπο με τον οποίο θα αντιδρούσαν αυτοί οι άνθρωποι στους φορητούς υπολογιστές και τον ηλεκτρονικό εξοπλισμό που ήταν ζωτικής σημασίας για ορισμένα μέρη της έρευνάς του. Ένας συνάδελφός του του είπε ότι οι Himba δεν θα ήταν καν εξοικειωμένοι με το στυλό και το χαρτί, πόσο μάλλον με έναν υπολογιστή. Αλλά δεν χρειαζόταν να ανησυχεί. Φάνηκε να προσαρμόζονται στην τεχνολογία χωρίς κανένα πρόβλημα. Έτσι, με την άδεια του αρχηγού και τη βοήθεια ενός μεταφραστή, διερεύνησε τον τρόπο με τον οποίο βλέπουν και αντιλαμβάνονται τον κόσμο.
Πολλά από τα πρώτα του πειράματα επικεντρώθηκαν στην λεγόμενη ψευδαίσθηση του Ebbinghaus:
Οι Δυτικοί τείνουν να βλέπουν τον κεντρικό κύκλο στην δεξιά εικόνα ως μικρότερο από τον κεντρικό κύκλο στην αριστερή, ενώ στην πραγματικότητα είναι το ίδιο μέγεθος. Και όπως είχε παρατηρήσει ο Rivers με την ψευδαίσθηση Muller-Lyer, η ομάδα του Davidoff διαπίστωσε ότι οι παραδοσιακοί Χίμπα ήταν πολύ λιγότερο ευαίσθητοι από εμάς που ζούμε σε σύγχρονες κοινωνίες.
Το φαινόμενο φαινόταν να αντανακλά μια βασική προκατάληψη προς την λεγόμενη «τοπική επεξεργασία μιας εικόνας»: ήταν πιο επικεντρωμένοι στις μικρότερες λεπτομέρειες (τους κεντρικούς κύκλους) αγνοώντας το πλαίσιο (τον περιβάλλοντα δακτύλιο) που παραμορφώνει την αντίληψή σας. Για να εξετάσει περαιτέρω αυτό το φαινόμενο, τους ζήτησε να συγκρίνουν αφηρημένες φιγούρες που αποτελούνται από μικρότερες φιγούρες, όπως ένα τετράγωνο από σταυρούς ή ένα σταυρό από τετράγωνα.
Κάπως έτσι, προκύπτει ότι οι Χίμπα τείνουν να βασίζουν την κρίση τους στα μικρότερα επιμέρους στοιχεία και όχι στο συνολικό σχήμα, κάτι που υποδηλώνει και πάλι μια «τοπική» προκατάληψη προς τις λεπτομέρειες.
Ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι μεταγενέστερα πειράματα έδειξαν ότι αυτή η αυξημένη εστίαση των Χίμπα φαίνεται να αντικατοπτρίζεται και στην ικανότητά τους να συγκρατούν την προσοχή τους και να αγνοούν τους περισπασμούς: όταν τους ζητήθηκε να αναζητήσουν γρήγορα σχήματα σε ένα πλέγμα, για παράδειγμα, δεν αποσπάστηκαν τόσο εύκολα από τις κινήσεις άλλων αντικειμένων στην οθόνη. Στην πραγματικότητα, φάνηκαν να είναι οι πιο συγκεντρωμένοι από όλες τις ομάδες που είχαν μελετηθεί προηγουμένως.
Βλέπουν τη «μεγάλη εικόνα»
Ο Davidoff τονίζει ότι οι παραδοσιακοί Himba είναι ευέλικτοι: μπορούν εύκολα να δουν τη «μεγάλη εικόνα». Παρόλα αυτά, η έντονη προτίμησή τους να εστιάζουν στις «τοπικές», μικρές λεπτομέρειες είναι εντυπωσιακή, όσο και αινιγματική.
Μια εξήγηση για την εκπληκτική συγκέντρωσή τους μπορεί να προέρχεται από την ίδια την εκτροφή βοοειδών. Η αναγνώριση των χαρακτηριστικών κάθε αγελάδας ήταν προφανώς απαραίτητη για την καθημερινή τους ζωή, και αυτή η πρακτική μπορεί ίσως να εκπαιδεύει το μάτι με μια συγκέντρωση και προσοχή που λείπει σε όλες τις σύγχρονες κοινωνίες. «Νομίζω ότι αυτό προέρχεται από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής τους», λέει ο Davidoff.
Όπως επισημαίνει ο Davidoff, τα αστικά περιβάλλοντα είναι φυσικά πιο «γεμάτα» σε οπτικά ερεθίσματα από την κοιλάδα Kunene, με περισσότερα αντικείμενα να ανταγωνίζονται για την προσοχή μας. Σκεφτείτε απλώς το να διασχίζετε τον δρόμο, καθώς τα μάτια σας μετακινούνται από τα φανάρια στα αυτοκίνητα που πλησιάζουν και στους πεζούς που κατευθύνονται προς το μέρος σας. Η προσοχή μας πρέπει να είναι πιο διάχυτη.
Στη συνέχεια, υπάρχει το άγχος της αστικής ζωής, σε σύγκριση με τη σχετική ηρεμία της ζωής στο νομαδικό χωριό. Η φασαρία μιας πόλης, αντίθετα, μπορεί να σας θέσει σε υψηλή εγρήγορση και αυτό το άγχος προετοιμάζει το οπτικό σας σύστημα να πάει ακόμη πιο μακριά, αναζητώντας δυνητικές απειλές.
Ωστόσο, αυτές είναι μόνο υποθέσεις και είναι ενδιαφέρον να τις τοποθετήσουμε στο πλαίσιο άλλων ερευνών που διερευνούν μη δυτικές κουλτούρες.
Ο ψυχολόγος Richard Nisbett του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, για παράδειγμα, έχει ισχυρές ενδείξεις ότι η όρασή μας μπορεί να επηρεαστεί από την κοινωνική μας ζωή: οι άνθρωποι που ζουν σε πιο αλληλεξαρτώμενες, κολεκτιβιστικές κοινωνίες, όπως η Ιαπωνία και η Κίνα, τείνουν να επικεντρώνονται περισσότερο στο πλαίσιο μιας κοινωνικής κατάστασης και τείνουν επίσης να δίνουν μεγαλύτερη προσοχή στο φόντο των εικόνων. Είναι πιο «ολιστικοί» και λιγότερο «αναλυτικοί».
Ο Nisbett έχει επίσης δείξει ότι τα επαγγέλματα των ανθρώπων ενδεχομένως να κάνουν τη διαφορά, ακόμη και μέσα στην ίδια την κουλτούρα: π.χ. οι βοσκοί στην Τουρκία τείνουν να είναι λιγότερο ολιστικοί από τους αγρότες ή τους ψαράδες, για παράδειγμα, ίσως επειδή το επάγγελμά τους απαιτεί μεγαλύτερη εστίαση στο άτομο και λιγότερη συνεργασία μεταξύ των μελών της ομάδας.
Μια πιο προσεκτική εξέταση της επαγγελματικής και κοινωνικής ζωής των Χίμπα, σε σύγκριση με άλλους αυτόχθονες λαούς, θα βοηθήσει να διαχωριστούν οι διάφοροι παράγοντες που διαμορφώνουν την οπτική τους και την κοσμοθεωρία τους.
Ο Νταβίντοφ επισημαίνει επίσης ότι πρέπει να είμαστε προσεκτικοί με τις αναφορές που υπερβάλλουν ως προς στις διαφορές στην αντίληψη των αυτόχθονων πληθυσμών. Έχει δει κάποια άρθρα που υποστηρίζουν ότι οι νομαδικοί άνθρωποι μπερδεύονται με τις φωτογραφίες, για παράδειγμα, καθώς δεν κατανοούν τις επίπεδες, δισδιάστατες εικόνες του κόσμου γύρω τους.
Στην πραγματικότητα, οι Χίμπα ήταν ακριβώς το αντίθετο: συχνά ζητούσαν από τον ίδιο και την ομάδα του να τους φέρουν φωτογραφίες όταν επέστρεφαν. «Αναγνώριζαν πολύ γρήγορα τα άλλα μέλη της ομάδας», λέει. «Είμαι σίγουρος ότι δεν είχαν κανένα πρόβλημα με τη φωτογραφική πραγματικότητα». Φαίνεται ότι η αγάπη για μια καλή selfie μπορεί να ξεπεράσει όλα τα πολιτισμικά όρια...