Η ρύπανση, η δραματική μείωση της ροής του και η κλιματική αλλαγή απειλούν να μετατρέψουν έναν από τους ιστορικότερους ποταμούς του κόσμου σε ένα αποσπασματικό, επιβαρυμένο υδάτινο σώμα.
Για τον σεΐχη Nidham Kreidi al-Sabahi, το νερό δεν είναι πόρος, ούτε υποδομή, ούτε φυσικό κεφάλαιο. Είναι όρος ύπαρξης. Ως θρησκευτικός ηγέτης των Μανδαίων, μιας από τις αρχαιότερες γνωστικές θρησκείες στον κόσμο, επιτρέπεται, όπως λέει μιλώντας στην εφημερίδα Guardian, να χρησιμοποιεί μόνο νερό που προέρχεται από ποτάμι σε ροή, ακόμη και για να πιει.
Στα 68 του χρόνια, λέει ότι δεν έχει αρρωστήσει ποτέ από το νερό του ποταμού Τίγρη και πιστεύει ότι όσο το ποτάμι κινείται, παραμένει καθαρό. Το πρόβλημα είναι ότι, πολύ σύντομα, μπορεί να μη κινείται καθόλου.
Αντιμέτωπος με μια υπαρξιακή κρίση
Ο Τίγρης, ένα από τα δύο ποτάμια που γέννησαν τη Μεσοποταμία, βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπος με μια υπαρξιακή κρίση. Η ρύπανση, η δραματική μείωση της ροής του και η κλιματική αλλαγή απειλούν να μετατρέψουν έναν από τους ιστορικότερους ποταμούς του κόσμου σε ένα αποσπασματικό, επιβαρυμένο υδάτινο σώμα, ανίκανο να στηρίξει τις κοινωνίες που αναπτύχθηκαν στις όχθες του εδώ και χιλιάδες χρόνια. Χωρίς άμεση παρέμβαση, η καθημερινή ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων στο Ιράκ θα αλλάξει ριζικά.
«Χωρίς νερό δεν υπάρχει ζωή»
Οι Μανδαίοι ζουν στη νότια Μεσοποταμία για περισσότερα από χίλια χρόνια, με επίκεντρο περιοχές όπως η επαρχία Maysan και η πόλη Amarah, η οποία είναι χτισμένη γύρω από τον Τίγρη. Το νερό βρίσκεται στον πυρήνα της θρησκευτικής τους ζωής. Κάθε σημαντικό γεγονός – από τον γάμο έως τον θάνατο – προϋποθέτει τελετουργικό καθαρμό στο ποτάμι. «Για τη θρησκεία μας, το νερό είναι όπως ο αέρας», λέει ο σεΐχης Nidham. «Χωρίς αυτό, δεν υπάρχει ζωή».
Η σημασία του Τίγρη υπερβαίνει όμως τη θρησκευτική διάσταση. Μαζί με τον Euphrates River σχημάτισε το λεγόμενο «εύφορο τόξο», όπου γεννήθηκε η οργανωμένη γεωργία, αναπτύχθηκε η γραφή και εφευρέθηκε ο τροχός.
Σήμερα, τα νερά του Τίγρη χρησιμοποιούνται για άρδευση, μεταφορές, βιομηχανία, παραγωγή ενέργειας και πόσιμο νερό για περίπου 18 εκατομμύρια Ιρακινούς που ζουν στη λεκάνη απορροής του. «Όλη η ζωή στο Ιράκ εξαρτάται από το νερό», λέει ο Salman Khairalla, ιδρυτής της περιβαλλοντικής οργάνωσης Humat Dijlah. «Δεν είναι απλώς πρακτικό ζήτημα. Είναι πολιτισμός, μνήμη, ταυτότητα».
Δεκαετίες κυρώσεων και πολέμων
Η παρακμή του ποταμού δεν είναι πρόσφατο φαινόμενο. Μέχρι το 1991, το Ιράκ διέθετε σύγχρονες υποδομές ύδρευσης και αποχέτευσης. Κατά τη διάρκεια της «Καταιγίδας της Ερήμου», οι εγκαταστάσεις αυτές έγιναν στόχος, με αποτέλεσμα λύματα να καταλήγουν απευθείας στους ποταμούς. Οι δεκαετίες κυρώσεων και πολέμων που ακολούθησαν δεν επέτρεψαν την αποκατάσταση του δικτύου. Σήμερα, μόλις το 30% των αστικών νοικοκυριών στο κεντρικό και νότιο Ιράκ συνδέεται με μονάδες επεξεργασίας λυμάτων, ποσοστό που πέφτει στο 1,7% στις αγροτικές περιοχές.
Στον Τίγρη καταλήγουν επίσης γεωργικά χημικά, βιομηχανικά απόβλητα – συμπεριλαμβανομένων καταλοίπων της πετρελαϊκής βιομηχανίας – και ιατρικά απορρίμματα. Μελέτη του 2022 έδειξε ότι η ποιότητα του νερού σε πολλές περιοχές της Bαγδάτης χαρακτηρίζεται «κακή» ή «πολύ κακή». Το 2018, τουλάχιστον 118.000 άνθρωποι στη Μπάσρα χρειάστηκαν νοσοκομειακή περίθαλψη λόγω κατανάλωσης μολυσμένου νερού.
Παράλληλα με τη ρύπανση, ο ποταμός συρρικνώνεται. Τα τελευταία 30 χρόνια, η Τουρκία έχει κατασκευάσει μεγάλα φράγματα στον άνω ρου του Τίγρη, μειώνοντας κατά περίπου 33% την ποσότητα νερού που φτάνει στη Βαγδάτη. Το Ιράν έχει επίσης εκτρέψει παραποτάμους που τροφοδοτούν τον Τίγρη. Στο εσωτερικό του Ιράκ, η κακή διαχείριση επιδεινώνει την κατάσταση: η γεωργία καταναλώνει τουλάχιστον το 85% των επιφανειακών υδάτων, συχνά με αναποτελεσματικές μεθόδους άρδευσης.
Η κλιματική κρίση λειτουργεί ως επιταχυντής. Το Ιράκ έχει καταγράψει μείωση βροχοπτώσεων κατά περίπου 30% και βιώνει τη χειρότερη ξηρασία εδώ και σχεδόν έναν αιώνα. Οι προβλέψεις δείχνουν ότι έως το 2035 η ζήτηση για γλυκό νερό θα ξεπεράσει την προσφορά. Το καλοκαίρι του 2025, η στάθμη του Τίγρη έπεσε τόσο χαμηλά ώστε άνθρωποι μπορούσαν να τον διασχίσουν με τα πόδια.
Καθώς η ποσότητα νερού μειώνεται, η ρύπανση γίνεται πιο συμπυκνωμένη. «Η ποιότητα εξαρτάται από την ποσότητα», λέει ο Khairalla, υπογραμμίζοντας ότι τα φράγματα και η κακοδιαχείριση είναι εξίσου επικίνδυνα με τα απόβλητα. Η ιρακινή κυβέρνηση έχει πιέσει επανειλημμένα την Άγκυρα για μεγαλύτερες εκροές νερού, ενώ η τουρκική πλευρά επισημαίνει τη σπατάλη εντός Ιράκ.
Δράσεις κατά της ρύπανσης
Τον Νοέμβριο, Βαγδάτη και Άγκυρα υπέγραψαν έναν μηχανισμό συνεργασίας που περιλαμβάνει δράσεις κατά της ρύπανσης, εκσυγχρονισμό της άρδευσης και βελτίωση της διακυβέρνησης των υδάτων. Η συμφωνία, που χρηματοδοτείται μέσω πετρελαϊκών εσόδων και υλοποιείται από τουρκικές εταιρείες, χαρακτηρίστηκε «πρώτη στο είδος της». Ωστόσο, έχει δεχθεί έντονη κριτική για ασάφεια, έλλειψη δεσμευτικότητας και φόβους ότι παραχωρεί υπερβολικό έλεγχο των υδάτων στο εξωτερικό. Ο πρώην υπουργός Υδάτινων Πόρων Mohsen al-Shammari τη χαρακτήρισε «προεκλογική προπαγάνδα».
Για τον σεΐχη Nidham, οι γεωπολιτικές λεπτομέρειες ωχριούν μπροστά στο υπαρξιακό διακύβευμα. Η κοινότητα των Μανδαίων έχει ήδη συρρικνωθεί δραματικά. Πολλοί έχουν φύγει στο εξωτερικό ή έχουν μετακινηθεί βόρεια, στην αυτόνομη περιοχή του Κουρδιστάν. Από έναν παγκόσμιο πληθυσμό που εκτιμάται μεταξύ 60.000 και 100.000, λιγότεροι από 10.000 παραμένουν στο Ιράκ. Ένας «νεκρός» Τίγρης, φοβάται, θα αποτελέσει το τελικό πλήγμα.
Η εξαφάνιση του Τίγρη δεν θα σήμαινε απλώς οικολογική καταστροφή. Θα ισοδυναμούσε με αποκοπή μιας κοινωνίας από το ίδιο της το ιστορικό υπόστρωμα. «Χωρίς νερό, δεν υπάρχει ζωή», λέει ο σεΐχης. Στη Μεσοποταμία, αυτή η φράση δεν είναι μεταφορά, αλλά κυριολεξία.