Το Σαντιάγο γίνεται σήμερα ένας από τους πιο ελπιδοφόρους μικρόκοσμους του Αμαζονίου.
Παραμένει άγριο και επικίνδυνο, αλλά ταυτόχρονα, γίνεται εργαστήριο γνώσης και ζωντανό αρχείο βιοποικιλότητας.
Ο ντόπιος θρύλος λέει πως αυτό το ποτάμι «καταπίνει» τις βάρκες. Πως εκεί, στα καφέ νερά του Σαντιάγο, στην καρδιά του Εκουαδοριανού Αμαζονίου, όποιος τολμούσε να προχωρήσει προς τα κάτω με κανό εξαφανιζόταν σε μια δίνη χωρίς επιστροφή.
Για γενιές ολόκληρες, το Σαντιάγο θεωρήθηκε από τα πιο άγρια και επικίνδυνα ποτάμια της Λατινικής Αμερικής∙ ένας σκοτεινός διάδρομος ανάμεσα σε ζούγκλα χωρίς δρόμους, όπου τζάγκουαρ, πούμα και αγριογούρουνα κινούνται αθέατα, κι ένας λάθος χειρισμός στα ορμητικά νερά αρκεί για να σε ρίξει στο κενό. Σήμερα, όπως σημειώνει το οδοιπορικό του BBC, αυτό το ποτάμι που «κατάπινε κανό» αρχίζει, σιγά σιγά, να αποκαλύπτει τα μυστικά του – όχι μέσα από δορυφόρους και μεγάλες αποστολές, αλλά μέσα από μια μικρή ιθαγενική κοινότητα που αποφάσισε να γίνει ταυτόχρονα φύλακας και επιστήμονας.
«Το μέρος όπου το ποτάμι τρέχει γρήγορα»
Για να φτάσει κανείς στο χωριό Καπουτνά, δεν υπάρχει ασφαλτοστρωμένος δρόμος. Από την πρωτεύουσα Κίτο χρειάζονται δέκα ώρες μέχρι την παραμεθόρια κωμόπολη Τιγουίντσα και από εκεί άλλο ένα κομμάτι με φορτηγό ως ένα πρόχειρο ποτάμι λιμάνι. Το υπόλοιπο της διαδρομής γίνεται μόνο με «peque-peque», τις στενές ξύλινες βάρκες με μικρή μηχανή, που τρέμουν πάνω στο δυνατό ρεύμα.
Το νερό του Σαντιάγο είναι θολό, σχεδόν επίτηδες, σαν να κρύβει το τι συμβαίνει στον βυθό του. Σε ήσυχα τμήματα ο ποταμός δείχνει γαλήνιος, αλλά αρκεί μια απότομη στροφή για να σηκωθεί ο άνεμος, να φουσκώσει η επιφάνεια, να εμφανιστούν κορμοί δέντρων που παρασέρνονται από το ρεύμα και να θυμίσουν σε όλους γιατί οι παλιοί μιλούσαν για «τρύπα» που ρουφάει τις βάρκες. Από εκεί προέρχεται και το όνομα Καπουτνά: «το μέρος όπου το ποτάμι τρέχει γρήγορα».
Το χωριό, κρυμμένο μέσα στη ζούγκλα, αριθμεί μόλις 145 κατοίκους, μέλη του έθνους Σουάρ, ενός από τα 11 έθνη Ιθαγενών του Αμαζονίου του Ισημερινού. Για αυτούς, το ποτάμι δεν είναι μόνο δρόμος και πηγή τροφής. Είναι τόπος τελετουργιών, πεδίο οραμάτων με αγιαχουάσκα, ζωντανή οντότητα που δείχνει το μέλλον σε όσους τολμούν να τη ρωτήσουν.
Κανείς δεν ήξερε τι κρυβόταν στα νερά του Σαντιάγο
Ο ψαράς Χερμάν Ναράνκας θυμάται ότι, χρόνια πριν τον καλέσουν οι βιολόγοι, είδε σε όραμα ότι θα «άλλαζε το σύστημα» και θα ταξίδευε σε άλλες χώρες χάρη στο ποτάμι.
Όταν το 2021 οι επιστήμονες της Wildlife Conservation Society και του Εθνικού Ινστιτούτου Βιοποικιλότητας ζήτησαν από την κοινότητα να συνεργαστούν σε ένα πρόγραμμα καταγραφής της ιχθυοπανίδας, κατάλαβε, όπως λέει ο ίδιος, ότι εκείνο το όραμα είχε αρχίσει να γίνεται πραγματικότητα.
Μέχρι τότε, το Σαντιάγο ήταν σχεδόν... λευκή κηλίδα στον επιστημονικό χάρτη. Η ευρύτερη ζώνη «Morona Santiago», που περιλαμβάνει και τον ποταμό, διέθετε μόνο μερικές διάσπαρτες μελέτες.
Παρότι ο Ισημερινός θεωρείται «καυτό σημείο» βιοποικιλότητας για τα γλυκά νερά, οι ίδιοι οι επιστήμονες παραδέχονταν ότι η άγνοια για τα ψάρια του είναι «σοκαριστική». Η απομόνωση, η επικινδυνότητα της διαδρομής και η παραδοσιακή εστίαση της έρευνας σε πιο «χαρισματικά» ζώα – θηλαστικά, πουλιά – σήμαιναν ότι κανείς δεν ήξερε πραγματικά τι κρυβόταν στα βαθιά νερά του Σαντιάγο.
Οι ίδιοι οι ψαράδες έγιναν ερευνητές
Η ανατροπή ήρθε όταν οι ίδιοι οι ψαράδες έγιναν ερευνητές. Μεταξύ 2021 και 2022, μια ομάδα κατοίκων του Καπουτνά, με επικεφαλής τον Ναράνκας, άρχισε να καταγράφει μεθοδικά κάθε ψάρι που έπιανε. Με δίχτυα και παραδοσιακά εργαλεία έβγαλαν στο φως έναν ολόκληρο υποβρύχιο κόσμο: 144 διαφορετικά είδη, μέσα σε μόλις 21,2 τετραγωνικά χιλιόμετρα.
Εβδομήντα επτά από αυτά δεν είχαν αναφερθεί ποτέ ξανά για την ευρύτερη περιοχή, ενώ πέντε είδη ήταν γνωστά από άλλες χώρες του Αμαζονίου, αλλά δεν είχαν καταγραφεί ποτέ στον Ισημερινό. Ένα μάλιστα, που ακόμη μελετάται, μπορεί να αποδειχθεί νέο για την επιστήμη. Το πιθανότατα πιο επικίνδυνο ποτάμι της περιοχής, αυτό που όλοι απέφευγαν, αποδείχθηκε ταυτόχρονα ένα από τα πλουσιότερα σε κρυμμένη ζωή.
Η διαδικασία δεν θύμιζε σε τίποτα την κλασική εικόνα «επιστήμονας στο πεδίο με βοηθούς». Οι κάτοικοι εκπαιδεύτηκαν να χρησιμοποιούν την εφαρμογή Ictio στο κινητό, να φωτογραφίζουν σωστά τα ψάρια, να σημειώνουν τις συντεταγμένες, το είδος του εργαλείου που χρησιμοποίησαν, το βάθος, το χρώμα, τις λεπτομέρειες της μορφολογίας.
Στο Καπουτνά στήθηκε ένα πρόχειρο εργαστήριο: ένα δωμάτιο με τραπέζι, ταινία μέτρησης, ζυγαριά, φορμόλη και μικρά κομμάτια υφάσματος για να ραφτούν οι ετικέτες πάνω στα δείγματα. «Κόβαμε ένα κομμάτι από τη σάρκα και ράβαμε την ετικέτα με το όνομα και τον αριθμό», θυμάται ο Τζόνσον Κατζεκάι. Η ψαράς Λισέθ Τσουίμ λέει ότι νιώθει «λίγο επιστήμονας» κάθε φορά που κρατά στα χέρια της ένα νέο δείγμα.
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα ήταν ένα είδος καρατσάμα – μέλος της οικογένειας Loricariidae, των «τεθωρακισμένων» γατόψαρων με στόμα σαν βεντούζα που κολλάει πάνω στα βράχια του βυθού. Το Peckoltia relictum, που μέχρι τώρα είχε περιγραφεί αλλού, καταγράφηκε για πρώτη φορά στα νερά του Ισημερινού.
Αρχικά οι ερευνητές θεώρησαν ότι είχαν μπροστά τους εντελώς νέο είδος. Μόνο μετά από ανάλυση DNA, σε συνεργασία με εργαστήριο στον Καναδά, κατάλαβαν ότι πρόκειται για σπάνιο είδος ήδη γνωστό, αλλά άγνωστο μέχρι σήμερα στη συγκεκριμένη χώρα. Ακόμη κι έτσι, η ανακάλυψη ήταν σημαντική: έδειξε πόσο λίγα γνωρίζουμε για ένα ποτάμι που επί δεκαετίες θεωρούνταν απλώς επικίνδυνο πέρασμα.
Ένας κρίκος σε μια τεράστια, εύθραυστη αλυσίδα ζωής
Στο ταξίδι προς τα πάνω, οι επιστήμονες και η ομάδα του Καπουτνά φτάνουν και στον Γιαούπι, ένα παραπόταμο του Σαντιάγο, όπου το νερό γίνεται ξαφνικά διαυγές. Εκεί, μακριά από την εξορυκτική ρύπανση που έχει στραγγαλίσει άλλα ποτάμια του Αμαζονίου, οι σημαίες του Περού και του Ισημερινού στέκονται ανάμεσα στην πυκνή βλάστηση.
Είναι το αγαπημένο σημείο ψαρέματος των Σουάρ: όχι μόνο γιατί βλέπουν τον βυθό, αλλά γιατί γνωρίζουν ότι, χωρίς καθαρό νερό, δεν υπάρχει ούτε τροφή ούτε μέλλον. Για αυτούς, τα ψάρια είναι πρωτεΐνη, πολιτισμός και κομμάτι της κοσμοαντίληψής τους – όχι απλά «βιολογικός πόρος».
Τα ευρήματα αποκτούν ακόμη μεγαλύτερο βάρος αν τα δει κανείς στο πλαίσιο ολόκληρου του Αμαζονίου. Η λεκάνη του φιλοξενεί την μεγαλύτερη ποικιλία γλυκών νερών στον κόσμο, με τουλάχιστον 2.500 είδη ψαριών και χιλιάδες ακόμη να παραμένουν άγνωστα. Την ίδια στιγμή, οι πληθυσμοί των μεταναστευτικών ψαριών γλυκού νερού έχουν καταρρεύσει τα τελευταία 50 χρόνια, με μείωση 81% παγκοσμίως και 91% στη Λατινική Αμερική. Το Σαντιάγο, λοιπόν, δεν είναι μόνο ένα επικίνδυνο ποτάμι που «καταπίνει» βάρκες∙ είναι και ένας κρίκος σε μια τεράστια, εύθραυστη αλυσίδα ζωής που υποχωρεί σιωπηλά.
Για τους βιολόγους όπως ο Φερνάντο Αναγουάνο, το πραγματικό μυστικό που αποκάλυψε το ποτάμι δεν ήταν μόνο η λίστα με τα 144 είδη. Ήταν ο τρόπος: μια κοινότητα που, αντί να αντιμετωπίζεται ως φολκλορικό υπόβαθρο ή απλός «πληροφοριοδότης», αναγνωρίζεται επίσημα ως συν-συγγραφέας μιας επιστημονικής δημοσίευσης. «Δεν είναι σύνηθες να αναγνωρίζεται έτσι η δουλειά των ντόπιων», παραδέχεται. Η συνεργασία αυτή μοιάζει με νέα συμφωνία: το ποτάμι ανοίγει τα μυστικά του μόνο όταν οι άνθρωποι που ζουν στις όχθες του ακούγονται και σέβονται.
Έτσι, το Σαντιάγο, το κάποτε «ποτάμι-καταβόθρα» της λαϊκής φαντασίας, γίνεται σήμερα ένας από τους πιο ελπιδοφόρους μικρόκοσμους του Αμαζονίου. Παραμένει άγριο, επικίνδυνο, με ρεύματα ικανά να ανατρέψουν βάρκες και να αποκόψουν κοινότητες από τον έξω κόσμο. Αλλά ταυτόχρονα, γίνεται εργαστήριο γνώσης, ζωντανό αρχείο βιοποικιλότητας και πεδίο όπου η επιστήμη μαθαίνει να μιλάει τη γλώσσα των ποταμών – και των ανθρώπων που τους αποκαλούν σπίτι.