Μια πρόσφατη έρευνα από το University of Toronto θεωρεί ότι αυτό που βρίσκουμε όμορφο ίσως είναι εκείνο που ο εγκέφαλός μας «βαριέται» λιγότερο να επεξεργαστεί.
Η ιδέα ότι η ομορφιά σχετίζεται με την «τεμπελιά» ακούγεται προκλητική, σχεδόν αιρετική, σε έναν πολιτισμό που συνδέει το ωραίο με το βάθος, την πολυπλοκότητα και τη διανοητική προσπάθεια. Κι όμως, νέα επιστημονικά δεδομένα δείχνουν ότι ένα από τα βασικά συστατικά της αισθητικής απόλαυσης μπορεί να είναι ακριβώς το αντίθετο: η χαμηλή νοητική προσπάθεια. Με άλλα λόγια, αυτό που βρίσκουμε όμορφο ίσως είναι εκείνο που ο εγκέφαλός μας «βαριέται» λιγότερο να επεξεργαστεί.
Το ερώτημα δεν είναι καινούργιο. Από τη Μόνα Λίζα μέχρι το Ταζ Μαχάλ και από ένα ηλιοβασίλεμα μέχρι ένα αρμονικό πρόσωπο, οι άνθρωποι αναρωτιούνται εδώ και αιώνες αν η ομορφιά βρίσκεται απλώς «στο μάτι του θεατή» ή αν υπάρχουν αντικειμενικά χαρακτηριστικά που την προκαλούν. Παραδοσιακά, πολλές θεωρίες υποστήριζαν ότι το ωραίο συνδέεται με την αρμονία, τη συμμετρία ή ακόμα και με στοιχεία που βοηθούν τον οργανισμό να προσαρμοστεί καλύτερα στο περιβάλλον του. Ένα τοπίο που υποδηλώνει ασφάλεια και πόρους, για παράδειγμα, τείνει να μας φαίνεται πιο ευχάριστο από ένα που κρύβει απειλές.
Mια πιο θεμελιώδης εξήγηση
Ωστόσο, πρόσφατη έρευνα από το University of Toronto, δημοσιευμένη στο επιστημονικό περιοδικό PNAS Nexus, προτείνει μια πιο θεμελιώδη εξήγηση: η αισθητική απόλαυση μπορεί να συνδέεται άμεσα με το ενεργειακό κόστος της αντίληψης. Οι ερευνητές διερεύνησαν αν οι εικόνες που μας φαίνονται πιο όμορφες είναι εκείνες που απαιτούν λιγότερη «δουλειά» από το οπτικό μας σύστημα.
Για να το εξετάσουν, χρησιμοποίησαν δύο παράλληλες προσεγγίσεις. Αρχικά, έδειξαν σχεδόν 5.000 εικόνες πραγματικού κόσμου –αντικείμενα, τοπία, σκηνές– σε ένα εξελιγμένο υπολογιστικό μοντέλο που προσομοιώνει τη λειτουργία του ανθρώπινου οπτικού συστήματος, ένα βαθύ νευρωνικό δίκτυο.
Στη συνέχεια, παρουσίασαν τις ίδιες εικόνες σε ανθρώπους, καταγράφοντας τη δραστηριότητα του εγκεφάλου τους, δηλαδή πόσοι νευρώνες ενεργοποιούνταν κατά την οπτική επεξεργασία. Παράλληλα, περισσότερα από 1.000 άτομα από τον Καναδά και τις Ηνωμένες Πολιτείες κλήθηκαν να βαθμολογήσουν πόσο ευχάριστη τους φαινόταν κάθε εικόνα.
Το αποτέλεσμα ήταν εντυπωσιακά συνεπές: τόσο στο τεχνητό μοντέλο όσο και στους ανθρώπινους εγκεφάλους, οι εικόνες που απαιτούσαν λιγότερη μεταβολική ενέργεια για να επεξεργαστούν –δηλαδή λιγότερη νευρωνική δραστηριότητα– αξιολογούνταν ως πιο όμορφες. Με απλά λόγια, «less is more»: όσο μικρότερο το νοητικό βάρος, τόσο μεγαλύτερη η αισθητική απόλαυση.
Η σχέση αυτή φάνηκε να συνδέεται με την οπτική πολυπλοκότητα και το πόσο «τυπική» ή αναγνωρίσιμη ήταν μια εικόνα. Σκηνές και αντικείμενα με καθαρές δομές, αναμενόμενα μοτίβα και οικεία χαρακτηριστικά ήταν ευκολότερα στην επεξεργασία και, κατά συνέπεια, πιο ευχάριστα. Αντίθετα, εικόνες γεμάτες οπτικό θόρυβο, αμφισημία ή ασυνήθιστες λεπτομέρειες απαιτούσαν περισσότερη ενέργεια από το οπτικό σύστημα και συχνά προκαλούσαν μικρότερη αισθητική ικανοποίηση.
Ο εγκέφαλος επιδιώκει την εξοικονόμηση ενέργειας
Οι ερευνητές τονίζουν ότι τα ευρήματα αυτά αφορούν το καθαρά αντιληπτικό επίπεδο και όχι την ανώτερη γνωστική επεξεργασία. Οι συμμετέχοντες δεν κλήθηκαν να αναλύσουν, να ερμηνεύσουν ή να στοχαστούν πάνω στις εικόνες· απλώς να δηλώσουν πόσο ευχάριστες τους φαίνονταν. Αυτό αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο ότι πιο σύνθετα ή «δύσκολα» οπτικά ερεθίσματα μπορεί να γίνουν εξίσου ή και περισσότερο όμορφα όταν τους αφιερώσουμε χρόνο και σκέψη. Η πρώτη εντύπωση, όμως, φαίνεται να υπακούει σε έναν πιο οικονομικό κανόνα.
Η «τεμπελιά» εδώ δεν πρέπει να νοηθεί ως αδυναμία ή έλλειψη ευφυΐας, αλλά ως βασική αρχή λειτουργίας του εγκεφάλου. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος, όπως κάθε βιολογικό σύστημα, επιδιώκει την εξοικονόμηση ενέργειας. Αν κάτι μπορεί να γίνει κατανοητό γρήγορα και χωρίς μεγάλο υπολογιστικό κόστος, βιώνεται ως ομαλό, ασφαλές και τελικά ευχάριστο. Από αυτή την οπτική, η ομορφιά γίνεται ένα είδος «ανταμοιβής» για την αποδοτική επεξεργασία του κόσμου.
Αυτό ίσως εξηγεί γιατί συγκεκριμένες οπτικές ιδιότητες –όπως οι ομαλές καμπύλες, οι ισορροπημένες αναλογίες ή οι σαφείς περιγραμμές– επανεμφανίζονται διαρκώς στην τέχνη, την αρχιτεκτονική και τον σχεδιασμό. Δεν είναι απλώς πολιτισμικές συμβάσεις, αλλά χαρακτηριστικά που διευκολύνουν το οπτικό μας σύστημα να κατηγοριοποιήσει και να «διαβάσει» μια μορφή. Όταν το μάτι και ο εγκέφαλος δεν κουράζονται, γεννιέται η αίσθηση του ωραίου.