Η αλήθεια είναι ότι το αλκοόλ δεν είναι υπνωτικό, αλλά κατασταλτικό. Αυτό σημαίνει πως δεν σε οδηγεί βαθύτερα στην αρχιτεκτονική του ύπνου, αλλά σε ναρκώνει στην είσοδο της.
Υπάρχει μια σταθερή, σχεδόν χειμωνιάτικη εικόνα: το φως χαμηλώνει, ο αέρας παγώνει, και κάπου ανάμεσα στο κρεβάτι και τις κουβέρτες [ή σε κάποιο υποφωτισμένο μπαρ] σερβίρεται «ένα τελευταίο ποτάκι». Ονομάζεται nightcap, δεν είναι παρά ένα μικρό τελετουργικό που υποτίθεται οδηγεί το σώμα στην αγκαλιά του ύπνου.
Το ουίσκι, το κονιάκ και το λικέρ ακούγονται σαν την πιο παλιά, παρηγορητική συνταγή για χαλάρωση. Και πράγματι, οι πρώτες στιγμές μοιάζουν να δικαιώνουν την επιλογή: οι μυς λυγίζουν, η εγρήγορση σβήνει, οι σκέψεις αποσύρονται. Μόνο που, όπως προειδοποιεί η σύγχρονη έρευνα του κιρκαδικού ρυθμού, αυτή η χαλάρωση είναι περισσότερο μια εύκολη υπόσχεση παρά μια φυσική κατάκτηση.
Δεν είναι υπνωτικό, αλλά κατασταλτικό
Η αλήθεια είναι ότι το αλκοόλ δεν είναι υπνωτικό, αλλά κατασταλτικό. Αυτό σημαίνει πως δεν σε οδηγεί βαθύτερα στην αρχιτεκτονική του ύπνου, αλλά σε ναρκώνει στην είσοδο της. Στην αρχή, το ποτό ενισχύει το GABA, τον νευροδιαβιβαστή που καθησυχάζει, μειώνει την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου και επιτρέπει στο σώμα να «παραδοθεί». Αυτό το πρώτο μισό της νύχτας μοιάζει θριαμβευτικό: αποκοιμιέσαι γρήγορα, ίσως πιο εύκολα απ’ ό,τι χωρίς το ποτό. Όμως όσο ο μεταβολισμός αρχίζει να αποδομεί το αλκοόλ, η ισορροπία του εγκεφάλου ανατρέπεται.
Το αλκοόλ λειτουργεί σαν μικρός σεισμός στον οργανισμό
Οι ερευνητές είναι κατηγορηματικοί: ακόμη και μικρή ποσότητα νυχτερινού αλκοόλ διακόπτει τον REM ύπνο, την κρίσιμη φάση όπου η μνήμη στερεώνεται, η συναισθηματική επεξεργασία ωριμάζει και τα όνειρα λειτουργούν ως «νυχτερινή θεραπεία».
Το nightcap μάς αποσπά από εκεί που ο εγκέφαλος θεραπεύει το άγχος, κλείνει τις εκκρεμότητες της ημέρας, και επεξεργάζεται όσα δεν τολμήσαμε να σκεφτούμε ξύπνιοι. Στο δεύτερο μισό της νύχτας, όταν ο κύκλος προσπαθεί να επιστρέψει στον φυσικό του ρυθμό, το αλκοόλ λειτουργεί σαν μικρός σεισμός: μικρές αφυπνίσεις, άστατος παλμός, περίεργες διαδρομές ανάμεσα στον ύπνο και την εγρήγορση.
Και σαν να μην έφτανε αυτό, υπάρχει και η ζάχαρη. Τα περισσότερα nightcaps δεν είναι μόνο ποτό, αλλά σαν... επιδόρπιο σε ποτήρι: μέλι, λικέρ, ζεστή σοκολάτα, επεξεργασμένα σιρόπια. Το σώμα, βιολογικά προγραμματισμένο να μεταβολίζει γλυκόζη νωρίς μέσα στη μέρα, δυσκολεύεται να την διαχειριστεί τη νύχτα.
Το αποτέλεσμα; μια αθέατη αναστάτωση: σάκχαρο που ανεβαίνει απότομα, και κατόπιν πέφτει, αφυπνίσεις που δεν θυμόμαστε, καρδιά που τρέχει χωρίς λόγο, εσωτερική θερμοκρασία που ανεβαίνει και διαταράσσει τον ύπνο ακόμη και όταν το σώμα μας φαίνεται ακίνητο.
Ο εγκέφαλος δεν κοιμάται, καταστέλλεται
Το «ένα ακόμη ποτάκι πριν τον ύπνο» λειτουργεί σαν... αρχικό δώρο στο νευρικό σύστημα, αλλά, όπως εξηγεί μιλώντας στον βρετανικό The Telegraph ο καθηγητής κιρκαδικής νευροεπιστήμης του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, Russell Foster, «η δράση του αλκοόλ είναι χαλαρωτική μόνο στην αρχή – μετά αποσταθεροποιεί τον ύπνο με τρόπους που δεν συνειδητοποιούμε».
Ο ίδιος επιμένει ότι ο εγκέφαλος, όταν έρχεται σε επαφή με το αλκοόλ το βράδυ, «δεν κοιμάται, καταστέλλεται». Η διάκριση είναι κρίσιμη: ο ύπνος δεν είναι παύση, αλλά επεξεργασία, και όπως σημειώνει: «η καταστολή δεν αποτελεί βιολογικό ανάλογο του ύπνου, αποτελεί απλώς απενεργοποίηση».
Το nightcap συχνά εκλαμβάνεται ως μικρή ευεργεσία – ένα τελετουργικό σημείο μετάβασης. Ο Foster αναγνωρίζει την ψυχολογική διάσταση: «είναι το τελετουργικό του ποτού, όχι το αλκοόλ, που λέει στον εγκέφαλο ότι πλησιάζει η κατάκλιση». Ωστόσο, αυτό το σήμα δεν είναι παρά προσωρινή παρηγοριά, αφού «το αλκοόλ μειώνει τον χρόνο σε REM και κατακερματίζει τον ύπνο στο δεύτερο μισό της νύχτας». Έτσι, ενώ αποκοιμιόμαστε γρήγορα, ξυπνάμε πιο κουρασμένοι.
Η διατροφολόγος και συγγραφέας Nichola Ludlam-Raine τονίζει την άλλη πλευρά: τη μεταβολική. «Η ζάχαρη πριν τον ύπνο ανεβάζει απότομα και έπειτα ρίχνει το σάκχαρο, με αποτέλεσμα διακοπές ύπνου που σπάνια θυμόμαστε». Πολλά νυχτερινά ποτά κρύβουν αυτό το διπλό φορτίο: αλκοόλ και ζάχαρη. Όπως εξηγεί, η νύχτα δεν είναι στιγμή κατάλληλη για μεταβολική εργασία: «το σώμα απομακρύνει τη γλυκόζη πολύ πιο αργά τη νύχτα, κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε δυσανεξία και να αυξήσει τον κίνδυνο για διαβήτη τύπου 2».
Η σύγκριση με τα υπνωτικά φάρμακα είναι αποκαλυπτική. Ο Foster σημειώνει: «τα υπνωτικά τύπου Z-drugs και το αλκοόλ μοιράζονται στόχο: το GABA. Και τα δύο δεν προκαλούν ύπνο· προκαλούν καταστολή». Σε αυτή τη γραμμή, συνιστά απόσταση από την ιδέα ότι το nightcap «θεραπεύει» την αϋπνία: «μειώνει την ικανότητα μνήμης και επεξεργασίας πληροφοριών κατά τη διάρκεια της νύχτας».
Καμία δαιμονοποίηση, ωστόσο: «αν το μικρό ποτό είναι μέρος μιας ήρεμης ρουτίνας, δεν χρειάζεται να το εγκαταλείψει κανείς», παραδέχεται ο Foster. Αλλά το όριο είναι σαφές: «το θέμα δεν είναι η ύπαρξη του ποτού, αλλά ο όγκος του αλκοόλ και η εξάρτηση». Όπως το θέτει ψυχρά: «το αλκοόλ πρέπει να σε οδηγεί στον ύπνο, όχι να σε υποκαθιστά».
Η σύγχρονη υγεία του ύπνου δεν ζητάει να αποκηρύξουμε το ποτό αλλά να το επανατοποθετήσουμε στο χρόνο. Ένα ποτό στο δείπνο δεν ισοδυναμεί με ένα ποτό πριν την κουβέρτα. Οι ώρες δεν είναι απλός αριθμός: είναι βιολογία, ρυθμός, κιρκαδική υπογραφή. Το σώμα γνωρίζει πώς να χαλαρώνει χωρίς να ναρκώνεται. Εκεί βρίσκεται η διαφορά ανάμεσα στην επιθυμία και στη συγκατάθεση του οργανισμού.