Το Rh null, γνωστό και ως «χρυσό αίμα», ανακαλύφθηκε πριν από μερικές δεκαετίες και από τότε βρίσκεται στο επίκεντρο μιας επιστημονικής αγωνίας.
Το πιο σπάνιο αίμα στον κόσμο μοιάζει σχεδόν με μύθο – κι όμως κυκλοφορεί σε ελάχιστες φλέβες, περίπου 50 σε ολόκληρη την υφήλιο. Το Rh null, γνωστό και ως «χρυσό αίμα», ανακαλύφθηκε πριν από μερικές δεκαετίες και από τότε βρίσκεται στο επίκεντρο μιας επιστημονικής αγωνίας: πώς μπορεί κανείς να προστατεύσει ανθρώπους που, αν χρειαστούν μετάγγιση, ίσως απλώς να μην υπάρξει διαθέσιμο δείγμα;
Όταν η χημεία μοιάζει να καταρρέει
Όπως σημειώνει το BBC, η ιατρική εξαρτάται από τη συμβατότητα, από την εύθραυστη χημεία των αντιγόνων που βρίσκονται πάνω στα ερυθρά αιμοσφαίρια και καθορίζουν ποιο αίμα μπορεί να δοθεί σε ποιον. Κι όμως, για όσους έχουν Rh null, αυτή η χημεία μοιάζει να καταρρέει — όχι επειδή είναι περίπλοκη, αλλά επειδή απουσιάζει εντελώς. Και αυτή η απουσία, παρά τον κίνδυνο που συνεπάγεται για το άτομο, μετατρέπει το συγκεκριμένο αίμα σε ανεκτίμητο εργαλείο για την ιατρική και την έρευνα.
H αντιστροφή της σχέσης δότη–λήπτη
Για να καταλάβει κανείς την ιδιαιτερότητα του Rh null, πρέπει πρώτα να θυμηθεί ότι το σύστημα ABO, το πιο γνωστό στον κόσμο, είναι μόνο ένα από τα 47 συστήματα ομάδων αίματος που έχουν καταγραφεί μέχρι σήμερα.
Πίσω από τις ομάδες Α, Β, ΑΒ και Ο, που συνήθως μαθαίνουμε στην καθημερινότητα, υπάρχει ένα ολόκληρο σύμπαν 366 καταγεγραμμένων αντιγόνων. Από αυτά, τα Rh αντιγόνα – περισσότερα από πενήντα – είναι από τα πιο σημαντικά, επειδή προκαλούν ισχυρές ανοσολογικές αντιδράσεις.
Ένας άνθρωπος που είναι «Rh αρνητικός» στην πραγματικότητα απλώς δεν διαθέτει το βασικό Rh(D) αντιγόνο· εξακολουθεί όμως να έχει πολλά από τα υπόλοιπα. Οι κάτοχοι του Rh null, αντίθετα, δεν έχουν κανένα. Ούτε ένα. Γι’ αυτό και μπορούν να δώσουν αίμα σχεδόν σε οποιονδήποτε φέρει παραλλαγές του συστήματος Rh, αλλά δεν μπορούν να λάβουν από κανέναν άλλον παρά μόνο από κάποιον που ανήκει στην ίδια, εξωφρενικά σπάνια ομάδα.
Αυτή η αντιστροφή της σχέσης δότη–λήπτη δημιουργεί μια ολόκληρη παράδοση αυτοπροστασίας γύρω από όσους έχουν χρυσό αίμα: συχνά τους ζητείται να αποθηκεύουν δικές τους μονάδες σε βαθιά κατάψυξη, σαν μια ασφαλιστική δικλείδα για ένα μελλοντικό ατύχημα. Είναι μια ιδιότυπη μορφή εξάρτησης από τον ίδιο τον εαυτό τους.
Κι όμως, παρά τη δική τους ευαλωτότητα, το Rh null έχει τεράστια αξία, γιατί μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την ανάπτυξη πιο ασφαλών μεταγγίσεων στο μέλλον, για την κατανόηση του ρόλου των Rh αντιγόνων και ως πιθανό θεμέλιο για τη δημιουργία «οικουμενικού αίματος» που δεν προκαλεί ανοσολογική αντίδραση.
Mια υπερ-φιλόδοξη ιδέα
Η κατανόηση του πώς προκύπτει αυτή η ιδιότητα οδήγησε τους επιστήμονες βαθιά στη γενετική. Πρόσφατη έρευνα δείχνει ότι η απουσία όλων των Rh αντιγόνων οφείλεται σε μεταλλάξεις που επηρεάζουν την RHAG, μια πρωτεΐνη απαραίτητη για να σταθεροποιηθούν και να εμφανιστούν τα υπόλοιπα Rh αντιγόνα στην επιφάνεια του ερυθρού αιμοσφαιρίου.
Χωρίς αυτή την πρωτεΐνη, το κύτταρο μοιάζει σαν να «ξεχνά» πώς να εκφράσει την οικογένεια Rh. Το αποτέλεσμα είναι η πιο σπάνια ομάδα αίματος που έχει καταγραφεί ποτέ.
Το 2018, ο καθηγητής Ash Toye και η ομάδα του στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ κατάφεραν να αναπαράγουν Rh null στο εργαστήριο. Χρησιμοποιώντας τεχνικές γονιδιακής επεξεργασίας Crispr-Cas9, διέγραψαν τα γονίδια που παράγουν τα πέντε σημαντικότερα συστήματα αντιγόνων που ευθύνονται για τις περισσότερες ασυμβατότητες: ABO, Rh, Kell, Duffy και GPB.
Η ιδέα ήταν φιλόδοξη: αν αφαιρέσεις όλα τα αντιγόνα που δημιουργούν προβλήματα, μήπως δημιουργείς ένα είδος υπερ-συμβατού αίματος; Η απάντηση ήταν ενθαρρυντική. Τα κύτταρα που προέκυψαν ήταν θεωρητικά συμβατά όχι μόνο με τις συνηθισμένες ομάδες, αλλά και με εξαιρετικά σπάνιες όπως Rh null και το φαινότυπο Bombay, που εμφανίζεται σε έναν ανά τέσσερα εκατομμύρια άτομα.
Ωστόσο, η γονιδιακή επεξεργασία παραμένει ένα ηθικά και νομικά αμφιλεγόμενο πεδίο. Πολλές χώρες επιβάλλουν αυστηρούς περιορισμούς και απαιτούν χρόνια δοκιμών πριν επιτραπεί κλινική χρήση.
Έτσι, οι επιστήμονες ακολουθούν έναν διπλό δρόμο: προσπαθούν να δημιουργήσουν συμβατά ερυθρά αιμοσφαίρια χωρίς γενετικές παρεμβάσεις, ενώ παράλληλα εξετάζουν περιορισμένα την Crispr για περιπτώσεις όπου η επιστημονική ανάγκη υπερβαίνει τις τεχνικές δυσκολίες.
Η μεγαλύτερη πρόκληση
Παράλληλα, άλλες ομάδες ανά τον κόσμο επιδιώκουν να δημιουργήσουν Rh null αίμα χρησιμοποιώντας βλαστοκύτταρα. Στην Αμερική, ερευνητές πήραν επαγόμενα πολυδύναμα βλαστοκύτταρα και τα καθοδήγησαν ώστε να γίνουν ερυθρά αιμοσφαίρια χωρίς Rh αντιγόνα.
Στον Καναδά και την Ισπανία, επιστήμονες χρησιμοποίησαν Crispr για να μετατρέψουν Α θετικούς δότες σε Ο Rh null, ανοίγοντας θεωρητικά τον δρόμο για την παραγωγή κυττάρων που μπορούν να αποθηκευτούν μαζικά και να χρησιμοποιηθούν σε επείγουσες καταστάσεις.
Η μεγαλύτερη πρόκληση, ωστόσο, δεν είναι η ίδια η γονιδιακή επεξεργασία, αλλά η ωρίμανση των ερυθρών αιμοσφαιρίων. Στο ανθρώπινο σώμα, τα ερυθρά κύτταρα παράγονται μέσα στο πολύπλοκο περιβάλλον του μυελού των οστών, όπου μια σειρά από χημικά σήματα καθοδηγούν τη δημιουργία του τελικού, λειτουργικού κυττάρου.
Στο εργαστήριο αυτή η διαδικασία είναι δύσκολο να αναπαραχθεί. Το αποτέλεσμα συχνά είναι κύτταρα εύθραυστα, με αστάθεια στη μεμβράνη ή με μειωμένη ικανότητα να αναπτυχθούν στις ποσότητες που απαιτούνται για μετάγγιση.
Παρόλα αυτά, η έρευνα προχωρά. Η κλινική μελέτη RESTORE, που διεξάγεται τώρα, είναι το πρώτο βήμα για τη δοκιμή εργαστηριακά καλλιεργημένων ερυθρών αιμοσφαιρίων σε υγιείς εθελοντές. Το αίμα που χρησιμοποιείται δεν έχει υποστεί γενετική τροποποίηση, αλλά η δημιουργία του χρειάστηκε δέκα ολόκληρα χρόνια έρευνας.
Αυτό δείχνει ότι, προς το παρόν, η κλασική αιμοδοσία παραμένει ο μόνος πρακτικός τρόπος κάλυψης των αναγκών. Όμως για εκείνους που έχουν εξαιρετικά σπάνιες ομάδες, η ελπίδα βρίσκεται πλέον στο εργαστήριο.