Ο χορός, λένε οι έρευνες, μπορεί να λειτουργήσει καλύτερα και από αντικαταθλιπτικά. Και το κάνει όχι επειδή αντικαθιστά τη φαρμακολογία ή την ψυχοθεραπεία, αλλά επειδή ενεργοποιεί κάτι αρχέγονο και οικουμενικό.
Ο ρυθμός ανεβαίνει. Στο πάτωμα, τα σώματα πάλλονται στον ίδιο παλμό, σαν να τα διαπερνά ένα κοινό ηλεκτρικό ρεύμα. Κάποιος που κοιτά απ’ έξω μπορεί να βλέπει απλώς ένα πάρτι, μια δόση ηδονισμού και φυγής.
Κι όμως, εκεί, κάτω από τα φώτα, συμβαίνει κάτι που η ψυχιατρική μόλις αρχίζει να κατανοεί: η θεραπεία δεν είναι πάντα μια χούφτα χάπια ή μια σιωπηλή συνεδρία σε πολυθρόνα. Μερικές φορές είναι ένα βήμα, μια στροφή, μια ανάσα που συγχρονίζεται με τη μουσική.
Ο χορός, λένε οι έρευνες, μπορεί να λειτουργήσει καλύτερα και από αντικαταθλιπτικά. Και το κάνει όχι επειδή αντικαθιστά τη φαρμακολογία ή την ψυχοθεραπεία, αλλά επειδή ενεργοποιεί κάτι αρχέγονο και οικουμενικό: την ανθρώπινη ανάγκη να κινείται, να ανήκει, να εκφράζεται χωρίς λόγια.
Πιο αποτελεσματικός από τα αντικαταθλιπτικά
Μια τεράστια μετα-ανάλυση, που εξέτασε 218 μελέτες με πάνω από 14.000 συμμετέχοντες, κατέληξε σε ένα απρόσμενο συμπέρασμα: ο χορός μειώνει τα συμπτώματα της κατάθλιψης πιο αποτελεσματικά από το περπάτημα, τη γιόγκα, την προπόνηση δύναμης και ακόμη και από τις συμβατικές θεραπείες με αντικαταθλιπτικά φάρμακα.
Στην εποχή όπου η κατάθλιψη και η μελαγχολία έχει γίνει σχεδόν κοινωνική επιδημία - με το 29% των ενηλίκων στις Ηνωμένες Πολιτείες να βιώνουν καταθλιπτικά επεισόδια κάποια στιγμή της ζωής τους - ο χορός μοιάζει να προσφέρει κάτι πολύτιμο: μια θεραπεία που είναι χαρούμενη, προσιτή και ήδη ενσωματωμένη στην ανθρώπινη κουλτούρα. Δεν χρειάζεται συνταγή, ούτε ειδικό εξοπλισμό. Μόνο ένα σώμα που θέλει να κινηθεί.
Ο εγκέφαλος, εξάλλου, έχει φτιαχτεί για τον ρυθμό. Από τη μήτρα κιόλας, ο άνθρωπος αντιδρά σε παλμούς και δονήσεις. Ο χορός ενεργοποιεί ένα πλήρες νευροχημικό σύνολο: η προσμονή της μελωδίας απελευθερώνει ντοπαμίνη, η φυσική κίνηση προκαλεί την έκκριση ενδορφινών, ενώ η ταύτιση με τους άλλους στο ίδιο ρυθμικό πεδίο ανεβάζει τα επίπεδα της οξυτοκίνης, της ορμόνης της σύνδεσης.
Πρόκειται για ένα είδος εσωτερικής συναυλίας του νευρικού συστήματος, όπου κάθε μόριο συμμετέχει στο πανηγύρι της ζωής. Αυτή η χημική συμφωνία εξηγεί γιατί μετά από έναν χορό - είτε είναι ένα ξέφρενο techno set είτε ένας αργός τάνγκο - ο άνθρωπος νιώθει όχι απλώς καλύτερα, αλλά βαθιά ανανεωμένος, σαν να έχει ξεπλυθεί από την ίδια του τη σκιά.
Θεραπεία μέσω χοροκίνησης
Σε αντίθεση με άλλες μορφές άσκησης, ο χορός δεν περιορίζεται στη σωματική διάσταση. Είναι έκφραση. Μέσω του σώματος, το συναίσθημα αποκτά μορφή και κατεύθυνση. Ο θυμός, η λύπη, η επιθυμία, το άγχος – όλα γίνονται κίνηση, χειρονομία, ρυθμός. Αυτή η εξωτερίκευση λειτουργεί σαν καθαρτήριο. Εκεί όπου οι λέξεις αποτυγχάνουν, τα βήματα μιλούν.
Οι ψυχοθεραπευτές που εφαρμόζουν την «θεραπεία μέσω χοροκίνησης» (Dance Movement Therapy) βλέπουν καθημερινά πώς οι ασθενείς μεταμορφώνονται όταν τους δίνεται η δυνατότητα να εκφραστούν σωματικά. Δεν χρειάζεται να πουν «είμαι λυπημένος»· το σώμα το δείχνει, και μέσα από τον χορό το αποφορτίζει.
Ακόμη πιο ενδιαφέρον είναι το φαινόμενο της «συγχρονίας εγκεφάλων» που έχουν καταγράψει οι νευροεπιστήμονες σε ομάδες ανθρώπων που κινούνται μαζί στον ρυθμό. Όταν πολλοί χορεύουν ταυτόχρονα, οι εγκεφαλικές τους λειτουργίες αρχίζουν να ευθυγραμμίζονται, σαν να λειτουργούν σε κοινό κύκλωμα.
Αυτή η εμπειρία συγχρονισμού - η απώλεια των ορίων ανάμεσα στο «εγώ» και το «εσύ» - γεννά ένα ισχυρό αίσθημα εμπιστοσύνης και ενότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι ομαδικοί χοροί υπήρχαν σε όλες τις παραδοσιακές κοινωνίες: από τις σαμανικές τελετές μέχρι τα νησιώτικα πανηγύρια, ο χορός ήταν πάντοτε μια συλλογική μορφή θεραπείας.
Η κατάθλιψη, από την άλλη, δεν επηρεάζει μόνο τη διάθεση αλλά και τη σχέση του ανθρώπου με το σώμα του. Οι κινήσεις γίνονται πιο αργές, το πρόσωπο λιγότερο εκφραστικό, η στάση πιο σκυφτή. Είναι σαν το σώμα να έχει ξεχάσει τη γλώσσα του. Ο χορός έρχεται να την επαναφέρει: να ξαναμάθει στον άνθρωπο πώς να κατοικεί στο σώμα του, πώς να το ακούει. Στον ρυθμό, το σώμα θυμάται ότι είναι ζωντανό.
Ο άνθρωπος είναι πλασμένος για συνύπαρξη
Και υπάρχει κι ένα άλλο, βαθύτερο στοιχείο. Ο άνθρωπος είναι πλασμένος για συνύπαρξη. Ο εγκέφαλος χρειάζεται άλλους εγκεφάλους γύρω του για να διατηρήσει την ισορροπία του. Η απομόνωση γεννά παραμόρφωση, και ο χορός την αναιρεί.
Όταν χορεύεις ανάμεσα σε άλλους, ακόμη και αγνώστους, το εγώ διαστέλλεται, αγκαλιάζει τους γύρω του. Για λίγα λεπτά, όλοι μοιράζονται την ίδια ανάσα, τον ίδιο ρυθμό. Αυτό το «μαζί» έχει θεραπευτική δύναμη που κανένα χάπι δεν μπορεί να μιμηθεί.
Δεν είναι τυχαίο πως οι πρώτοι χώροι όπου ο χορός λειτούργησε ως πράξη ίασης και αντίστασης ήταν οι κοινότητες των περιθωριοποιημένων. Στο Ντιτρόιτ της δεκαετίας του ’80, οι μαύροι DJ και παραγωγοί έστηναν αυτοσχέδιες γιορτές μέσα στη φτώχεια και τη βία, γεννώντας την house και την techno.
Αυτοί οι χώροι δεν ήταν απλώς διασκέδαση· ήταν κοινότητες ίασης, ένας τρόπος να επουλώσουν συλλογικά το τραύμα, να θυμηθούν ότι υπάρχουν, ότι αξίζουν χαρά. Η ιστορία τους δείχνει πως ο χορός, πέρα από ατομική εμπειρία, είναι και πολιτική πράξη: η επανάκτηση του δικαιώματος στο σώμα και στη χαρά.
Δομές ψυχικής υγείας ενσωματώνουν προγράμματα χορού
Σήμερα, όλο και περισσότερες δομές ψυχικής υγείας ενσωματώνουν προγράμματα χορού. Στη Βρετανία, το Εθνικό Σύστημα Υγείας προσφέρει μαθήματα σε ηλικιωμένους με άνοια, και τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά: οι συμμετέχοντες παρουσιάζουν καλύτερη μνήμη, κινητικότητα και διάθεση.
Στην Αυστραλία, μελέτες έδειξαν ότι οργανωμένα προγράμματα χορού βελτιώνουν την ψυχική υγεία σε όλες τις ηλικιακές ομάδες, σε βαθμό ισάξιο ή ανώτερο από τη γιόγκα ή τη γυμναστική. Το μυστικό φαίνεται να βρίσκεται όχι μόνο στην κίνηση, αλλά και στο στοιχείο της μουσικής και της κοινότητας.
Ο χορός δεν απαιτεί δεξιοτεχνία· απαιτεί παρουσία. Στον ρυθμό, ο άνθρωπος παίρνει πίσω την αίσθηση ελέγχου, τη χαμένη του αυτοπεποίθηση. Επιλέγει πώς θα κινηθεί, σε ποιον ρυθμό, με ποιο σώμα. Είναι μια πράξη ελευθερίας μέσα στον κόσμο της καταπίεσης και της υπερανάλυσης. Γι’ αυτό και τα πιο αποτελεσματικά προγράμματα είναι εκείνα που δίνουν χώρο στη δημιουργικότητα, που διδάσκουν όχι βήματα αλλά τρόπους να εκφράζεσαι.
Η κατάθλιψη συχνά στερεί από τον άνθρωπο την αίσθηση ότι μπορεί να δράσει. Ο χορός την ξαναδίνει πίσω. Δεν θεραπεύει μαγικά, δεν αντικαθιστά την ιατρική, αλλά θυμίζει στον άνθρωπο κάτι θεμελιώδες: ότι η χαρά είναι κι αυτή ένα δικαίωμα, και ότι μπορεί να την ανακαλύψει ξανά μέσα στο σώμα του.
Όπως λέει στο National Geogrpahic η νευροεπιστήμονας Τζούλια Κρίστενσεν, «αν κάποιος δεν έχει νιώσει τι μπορεί να του κάνει ο χορός, μάλλον δεν έχει βρει ακόμα το είδος του». Και υπάρχουν εκατοντάδες είδη, από παραδοσιακούς κύκλους μέχρι σκοτεινά club.
Ίσως τελικά η απάντηση να βρίσκεται εκεί που δεν κοιτάμε: όχι στο φαρμακείο, αλλά στο πάτωμα. Εκεί όπου το σώμα θυμάται πως είναι φτιαγμένο για να κινείται, να ενώνεται, να λυτρώνεται μέσα από τη μουσική.