Ο αριθμός των περιπτώσεων καρκίνου του πνεύμονα σε άτομα που δεν έχουν καπνίσει ποτέ αυξάνεται ραγδαία.
Η ασθένεια είναι διαφορετική από τον καρκίνο του πνεύμονα που προκαλείται από το κάπνισμα, οπότε τι την προκαλεί;
Η 59χρονη Martha συνειδητοποίησε για πρώτη φορά ότι κάτι δεν πήγαινε καλά όταν ο βήχας της άλλαξε και η βλέννα στις αναπνευστικές οδούς της έγινε όλο και πιο παχύρρευστη. Οι γιατροί της το απέδωσαν σε μια σπάνια διαταραχή που είχε και που προκαλούσε χρόνια φλεγμονή στους πνεύμονές της. «Μην ανησυχείς, αυτό πρέπει να είναι», της είπαν.
Όταν τελικά έκανε ακτινογραφία, εντοπίστηκε μια σκιά στον πνεύμονα της. «Αυτό ήταν το έναυσμα», θυμάται η Martha μιλώντας στο BBC προ ημερών. «Πρώτα έγινε αξονική τομογραφία και μετά βρογχοσκόπηση για τη λήψη δειγμάτων ιστού». Μετά την αφαίρεση του όγκου, περίπου τέσσερις μήνες μετά την πρώτη αναφορά των συμπτωμάτων στον οικογενειακό της γιατρό, έλαβε τη διάγνωση: καρκίνος του πνεύμονα σταδίου IIIA. Ο όγκος είχε διεισδύσει στους γύρω λεμφαδένες, αλλά δεν είχε ακόμη εξαπλωθεί σε απομακρυσμένα όργανα.
«Ήταν ένα τεράστιο σοκ», λέει η Martha. Αν και περιστασιακά έκανε ένα τσιγάρο, ποτέ δεν θεωρούσε τον εαυτό της καπνίστρια.
Ο καρκίνος του πνεύμονα είναι ο συχνότερος καρκίνος παγκοσμίως και η κορυφαία αιτία θανάτου από καρκίνο. Το 2022, περίπου 2,5 εκατομμύρια άτομα διαγνώστηκαν με την ασθένεια και περισσότερα από 1,8 εκατομμύρια πέθαναν. Αν και οι καρκίνοι του πνεύμονα που σχετίζονται με το κάπνισμα εξακολουθούν να αποτελούν την πλειονότητα των διαγνώσεων παγκοσμίως, τα ποσοστά καπνίσματος μειώνονται εδώ και αρκετές δεκαετίες.
Καθώς ο αριθμός των καπνιστών συνεχίζει να μειώνεται σε πολλές χώρες σε όλο τον κόσμο, το ποσοστό των περιπτώσεων καρκίνου του πνεύμονα που εμφανίζονται σε άτομα που δεν έχουν καπνίσει ποτέ αυξάνεται. Μεταξύ 10 και 20% των διαγνώσεων καρκίνου του πνεύμονα γίνονται πλέον σε άτομα που δεν έχουν καπνίσει ποτέ.
«Συνήθως είναι άτομα που δεν έχουν καπνίσει ποτέ»
«Ο καρκίνος του πνεύμονα σε άτομα που δεν έχουν καπνίσει ποτέ αναδύεται ως μια ξεχωριστή ασθένεια με διακριτά μοριακά χαρακτηριστικά που επηρεάζουν άμεσα τις αποφάσεις θεραπείας και τα αποτελέσματα», λέει ο Andreas Wicki, ογκολόγος στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο της Ζυρίχης, Ελβετία.
Ενώ η μέση ηλικία διάγνωσης είναι παρόμοια με εκείνη των καρκίνων του πνεύμονα που σχετίζονται με το κάπνισμα, οι νεότεροι ασθενείς με καρκίνο του πνεύμονα είναι πιο πιθανό να μην έχουν καπνίσει ποτέ. «Όταν βλέπουμε 30άρηδες ή 35άρηδες με καρκίνο του πνεύμονα, συνήθως είναι άτομα που δεν έχουν καπνίσει ποτέ», λέει.
Μια άλλη διαφορά είναι ο τύπος του καρκίνου που διαγιγνώσκεται. Μέχρι τη δεκαετία του 1950 και του 1960, η πιο κοινή μορφή καρκίνου του πνεύμονα ήταν το καρκίνωμα των πλακωδών κυττάρων. Αντίθετα, ο καρκίνος του πνεύμονα σε άτομα που δεν έχουν καπνίσει ποτέ είναι σχεδόν αποκλειστικά αδενοκαρκίνωμα – ένας τύπος που ξεκινά από τα κύτταρα που παράγουν βλέννα – ο οποίος είναι πλέον η πιο κοινή μορφή καρκίνου του πνεύμονα τόσο σε καπνιστές όσο και σε άτομα που δεν έχουν καπνίσει ποτέ.
Όπως και άλλες μορφές καρκίνου του πνεύμονα, το αδενοκαρκίνωμα διαγιγνώσκεται συνήθως σε προχωρημένο στάδιο. «Αν υπάρχει ένας όγκος 1 cm κρυμμένος κάπου στους πνεύμονές σας, δεν θα τον παρατηρήσετε», λέει ο Wicki. Τα πρώιμα συμπτώματα, που περιλαμβάνουν επίμονο βήχα, πόνο στο στήθος, δύσπνοια ή συριγμό, συχνά εμφανίζονται μόνο όταν ο όγκος είναι μεγαλύτερος ή έχει εξαπλωθεί. Επιπλέον, η ιστορικά ισχυρή σχέση μεταξύ καπνίσματος και καρκίνου του πνεύμονα μπορεί να οδηγήσει ακούσια τους μη καπνιστές να αποδώσουν τα συμπτώματα σε άλλες αιτίες, λέει ο Wicki. «Οι περισσότερες περιπτώσεις σε άτομα που δεν έχουν καπνίσει ποτέ διαγιγνώσκονται επομένως μόνο στο στάδιο 3 ή 4».
Ο καρκίνος του πνεύμονα σε άτομα που δεν έχουν καπνίσει ποτέ είναι επίσης πιο συχνός στις γυναίκες. Οι γυναίκες που δεν έχουν καπνίσει ποτέ έχουν δύο φορές περισσότερες πιθανότητες να αναπτύξουν καρκίνο του πνεύμονα σε σύγκριση με τους άνδρες που δεν έχουν καπνίσει ποτέ. Εκτός από την ανατομία των πνευμόνων και την έκθεση σε περιβαλλοντικούς παράγοντες, τουλάχιστον μέρος της απάντησης μπορεί να βρίσκεται στις γενετικές μεταλλάξεις που είναι πιο συχνές στις γυναίκες, ειδικά στις γυναίκες από την Ασία. Μία από τις πιο διαδεδομένες είναι μια μετάλλαξη γνωστή ως EGFR.
Οι λόγοι για τους οποίους αυτές οι οδηγούσες μεταλλάξεις απαντώνται συχνότερα σε γυναίκες ασθενείς, ιδίως σε γυναίκες ασιατικής καταγωγής, δεν είναι πλήρως κατανοητοί. Υπάρχουν ορισμένες ενδείξεις ότι οι γυναικείες ορμόνες ενδέχεται να παίζουν κάποιο ρόλο, με ορισμένες γενετικές παραλλαγές που επηρεάζουν το μεταβολισμό των οιστρογόνων να είναι πιο συχνές στις γυναίκες της Ανατολικής Ασίας. Αυτό θα μπορούσε ενδεχομένως να εξηγήσει την υψηλότερη συχνότητα εμφάνισης καρκίνου του πνεύμονα με μετάλλαξη EGFR στις γυναίκες της Ασίας, αν και τα δεδομένα μέχρι στιγμής δεν είναι αρκετά.
Αναστολείς EGFR
Μετά την ανακάλυψη των μεταλλάξεων που μπορούν να οδηγήσουν σε καρκίνο του πνεύμονα σε μη καπνιστές, η φαρμακευτική βιομηχανία άρχισε να αναπτύσσει φάρμακα που αναστέλλουν συγκεκριμένα τη δράση αυτών των πρωτεϊνών. Για παράδειγμα, οι πρώτοι αναστολείς EGFR διατέθηκαν πριν από περίπου 20 χρόνια και οι περισσότεροι ασθενείς έδειξαν εντυπωσιακή ανταπόκριση. Ωστόσο, η θεραπεία συχνά οδηγούσε σε ανθεκτικά καρκινικά κύτταρα, με αποτέλεσμα την υποτροπή του όγκου. Τα τελευταία χρόνια, έχουν καταβληθεί μεγάλες προσπάθειες για την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος, με νέους τύπους φαρμάκων να εισέρχονται πλέον στην αγορά.
Ως αποτέλεσμα, η πρόγνωση για τους ασθενείς έχει βελτιωθεί σταθερά. «Το μέσο ποσοστό επιβίωσης των ασθενών που φέρουν τέτοιες μεταλλάξεις είναι πλέον αρκετά χρόνια», εξηγεί ο Wicki. «Έχουμε ασθενείς που ακολουθούν στοχευμένη θεραπεία για περισσότερα από 10 χρόνια. Αυτό είναι ένα τεράστιο βήμα προς τα εμπρός, αν σκεφτεί κανείς ότι το μέσο ποσοστό επιβίωσης ήταν λιγότερο από 12 μήνες πριν από περίπου 20 χρόνια».
Οι παράγοντες κινδύνου
Καθώς αυξάνεται το ποσοστό του καρκίνου του πνεύμονα σε άτομα που δεν έχουν καπνίσει ποτέ, οι ειδικοί επισημαίνουν ότι είναι ζωτικής σημασίας να αναπτυχθούν στρατηγικές πρόληψης για αυτόν τον πληθυσμό. Έχουν εντοπιστεί διάφοροι παράγοντες κινδύνου. Για παράδειγμα, μελέτες έχουν αποκαλύψει ότι το ραδόνιο και το παθητικό κάπνισμα μπορούν να αυξήσουν τον κίνδυνο καρκίνου του πνεύμονα σε μη καπνιστές.
Επιπλέον, η έκθεση σε σόμπες που καίνε ξύλα ή κάρβουνο σε κακώς αεριζόμενους χώρους μπορεί επίσης να αυξήσει αυτόν τον κίνδυνο. Δεδομένου ότι οι γυναίκες παραδοσιακά περνούν περισσότερο χρόνο σε κλειστούς χώρους, είναι ιδιαίτερα ευάλωτες σε αυτόν τον τύπο ατμοσφαιρικής ρύπανσης εσωτερικού χώρου. Ωστόσο, η ατμοσφαιρική ρύπανση εξωτερικού χώρου είναι ένας ακόμη πιο σημαντικός παράγοντας στην ανάπτυξη του καρκίνου του πνεύμονα.
Στην πραγματικότητα, η ατμοσφαιρική ρύπανση είναι η δεύτερη κύρια αιτία όλων των περιπτώσεων καρκίνου του πνεύμονα μετά το κάπνισμα. Μελέτες έχουν αποκαλύψει ότι τα άτομα που ζουν σε περιοχές με υψηλά επίπεδα ρύπανσης έχουν περισσότερες πιθανότητες να πεθάνουν από καρκίνο του πνεύμονα σε σύγκριση με τα άτομα που δεν ζουν σε τέτοιες περιοχές.
Το πώς η ατμοσφαιρική ρύπανση μπορεί να προκαλέσει καρκίνο του πνεύμονα σε άτομα που δεν έχουν καπνίσει ποτέ και φέρουν τη μετάλλαξη EGFR έχει αποτελέσει το αντικείμενο έρευνας στο Ινστιτούτο Francis Crick στο Λονδίνο. «Όταν σκεφτόμαστε τους περιβαλλοντικούς καρκινογόνους παράγοντες, συνήθως τους θεωρούμε ως αιτίες μεταλλάξεων στο DNA», λέει ο William Hill, μεταδιδακτορικός ερευνητής στο εργαστήριο εξέλιξης του καρκίνου και γονιδιακής αστάθειας του Ινστιτούτου Francis Crick.
Ο καπνός του τσιγάρου, για παράδειγμα, βλάπτει το DNA μας, οδηγώντας έτσι σε καρκίνο του πνεύμονα. «Ωστόσο, η μελέτη μας [από το 2023] προτείνει ότι τα μικροσωματίδια ρύπανσης δεν προκαλούν άμεσα μεταλλάξεις στο DNA, αλλά ενεργοποιούν αδρανείς μεταλλαγμένες κύτταρα που βρίσκονται στους πνεύμονές μας και τα οδηγούν στα αρχικά στάδια του καρκίνου του πνεύμονα».
Καύση ορυκτών καυσίμων
Η σχέση μεταξύ της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και του καρκίνου του πνεύμονα δεν είναι νέα. Σε μια σημαντική μελέτη που καθιέρωσε τη σχέση μεταξύ του καπνίσματος και του καρκίνου του πνεύμονα το 1950, οι συγγραφείς πρότειναν ως πιθανή αιτία τους εξωτερικούς ρύπους που προέρχονται από την καύση ορυκτών καυσίμων. Ωστόσο, οι πολιτικές μέχρι σήμερα έχουν επικεντρωθεί σχεδόν αποκλειστικά στον έλεγχο του καπνίσματος. Περίπου 75 χρόνια αργότερα, η ατμοσφαιρική ρύπανση τελικά βρίσκεται στο επίκεντρο της ιατρικής προσοχής.
Τα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ έχουν μειωθεί τις τελευταίες δεκαετίες. Ωστόσο, η επίδραση των αλλαγών στα ποσοστά καρκίνου του πνεύμονα δεν έχει ακόμη καταστεί εμφανής. «Πιθανώς χρειάζονται 15 έως 20 χρόνια για να αντικατοπτριστούν οι αλλαγές στην έκθεση στα ποσοστά καρκίνου του πνεύμονα, αλλά δεν είμαστε σίγουροι», λέει η Christine Berg, συνταξιούχος ογκολόγος από το Εθνικό Ινστιτούτο Καρκίνου στο Μέριλαντ των ΗΠΑ.
Επιπλέον, η κλιματική αλλαγή είναι πιθανό να έχει αντίκτυπο στο μέλλον. «Με τον αυξανόμενο κίνδυνο πυρκαγιών, η ατμοσφαιρική ρύπανση και τα επίπεδα ρύπων αυξάνονται και πάλι σε ορισμένες περιοχές των ΗΠΑ», λέει η Berg. «Τουλάχιστον μία μελέτη έχει δείξει μια συσχέτιση μεταξύ της έκθεσης σε πυρκαγιές και της αυξημένης συχνότητας εμφάνισης καρκίνου του πνεύμονα. Η μετάβαση από τον άνθρακα, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο είναι επομένως ζωτικής σημασίας όχι μόνο για την επιβράδυνση της υπερθέρμανσης του πλανήτη, αλλά και για τη βελτίωση της ποιότητας του αέρα».
Το 2021, ο Π.Ο.Υ. μείωσε κατά το ήμισυ την ετήσια μέση οδηγία για την ποιότητα του αέρα για τα PM2,5, υιοθετώντας έτσι μια πιο αυστηρή προσέγγιση για τα φονικά αυτά μικροσωματίδια. «Ωστόσο, το 99% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε περιοχές όπου τα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης υπερβαίνουν τα αναθεωρημένα όρια του ΠΟΥ», λέει ο Ganfeng Luo, μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Διεθνές Κέντρο Έρευνας για τον Καρκίνο (IARC) στη Λυών της Γαλλίας.
Σε μια πρόσφατη μελέτη, οι ερευνητές του IARC εκτίμησαν ότι περίπου 194.000 περιπτώσεις αδενοκαρκινώματος του πνεύμονα παγκοσμίως μέσα στο 2022 θα μπορούσαν να αποδοθούν στα μικροσωματίδια PM2,5. «Το μεγαλύτερο βάρος πέφτει στην Ανατολική Ασία, ιδίως στην Κίνα», λέει ο Luo.
Στο μέλλον, ο αριθμός των θανάτων από καρκίνο του πνεύμονα που αποδίδονται στην ατμοσφαιρική ρύπανση θα μπορούσε να αυξηθεί σε χώρες όπως η Ινδία, η οποία σήμερα έχει μερικά από τα υψηλότερα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης, σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ. Στο Δελχί, τα μέσα επίπεδα PM2,5 είναι πάνω από 100 μικρογραμμάρια ανά τετραγωνικό μέτρο, που είναι 20 φορές πάνω από τις κατευθυντήριες γραμμές του ΠΟΥ για την ποιότητα του αέρα.
Καθώς οι θεραπείες συνεχίζουν να βελτιώνονται, ο καρκίνος του πνεύμονα σε άτομα που δεν έχουν καπνίσει ποτέ γίνεται όλο και πιο ιάσιμος. Είναι πιθανό ότι αυτός ο τύπος καρκίνου του πνεύμονα θα γίνει κάποτε η πιο κοινή μορφή μιας νόσου που ιστορικά συνδέεται με τους ηλικιωμένους καπνιστές, αλλάζοντας τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τη νόσο στην λαϊκή κουλτούρα. «...η ιδέα ότι οι ασθενείς ευθύνονται τουλάχιστον εν μέρει για τη νόσο τους είναι, δυστυχώς, ακόμα ευρέως διαδεδομένη», λέει ο Wicki.
Η Martha διαγνώστηκε με μετάλλαξη EGFR και λαμβάνει αναστολείς από τη διάγνωσή της, πριν από σχεδόν τρία χρόνια. «Σίγουρα δεν είναι βιταμίνη», λέει. Το φάρμακο έχει κάποιες δυσάρεστες παρενέργειες: χρόνια κόπωση, μυϊκούς πόνους, δερματικά προβλήματα. Δεν είναι πάντα εύκολο να εξισορροπηθούν οι κίνδυνοι και τα οφέλη της φαρμακευτικής αγωγής και να διατηρηθεί μια λογική ποιότητα ζωής, λέει. Αλλά το φάρμακο είναι αποτελεσματικό. «Και η μοιρολατρική άποψη για την ασθένεια αλλάζει, και αυτό είναι καλό».