Το Μιλάνο μας διδάσκει πολλά για τη διακριτικότητα και την ανθεκτικότητα του πολιτισμού, για την δημοκρατία της συνύπαρξης πάνω στις δάφνες της μόδας, του πλούτου, της τέχνης που ζαλίζει. Γιατί ο άνθρωπος παραμένει το μέτρο της -και η φορολογία το ατού της. Όσα ζήσαμε στην πόλη.
Κάποιες πόλεις απαιτούν την προσοχή σου, κοπιάζουν για αυτήν με έναν τρόπο σχεδόν τεχνητό. Το Μιλάνο την κρατά, χωρίς να αλλάξει καν τον παλμό του. Κοιτάς διπλώνεται το φως του ήλιου πάνω στο κέντημα της αρχιτεκτονικής που είναι το Ντουόμο, ή πως γίνεται ακόμα πιο επιβλητικό κάτω από μια καλή, παραδοσιακή, μιλανέζικη βροχόπτωση.
Θαυμάζεις την καθαρότητα της πολεοδομίας του. Τους ανθισμένους κήπους στα μπαλκόνια των πολυκατοικιών του περασμένου αιώνα. Την πλήρη απουσία σκουπιδιών, τα μάρμαρα και τα λιθόστρωτα που αστράφτουν. Τους μεγάλους οίκους μόδας που εντάσσονται στον ρυθμό της πόλης με τον ίδιο τρόπο που εντάσσονται τα μανάβικα με τα λαχανικά και τα φρούτα που μοιάζουν σαν πίνακες, μοναδικές νεκρές φύσεις στις αίθουσες του Λούβρου.
Μια πόλη που κατάφερε να προστατεύσει τον ρυθμό της ενώ επανατοποθετείται στο επίκεντρο της παγκόσμιας πολιτιστικής αφύπνισης. Τον Μάιο πέρασα τέσσερις ημέρες στο Μιλάνο, για να παρακολουθήσω το συνέδριο Art for Tomorrow. Όμως, όσο περιφερόμουν ανάμεσα σε εκθέσεις, καφέ και σιωπηλές εμπειρίες, κατάλαβα ότι το πραγματικό θέμα ήταν η ίδια η πόλη. Μια πόλη που δεν ανοιγόκλεισε τα βλέφαρά της όταν άλλες μπήκαν σε έναν αδιέξοδο ανταγωνισμό μητροπολιτικών καλλιστείων.
Η άνοδος του Μιλάνου: Σιωπηλή, στρατηγική, ολοκληρωμένη
Το Μιλάνο, οικονομική πρωτεύουσα της Ιταλίας, είχε πάντα δύναμη βιομηχανική, οικονομική, ήταν και είναι φυσικά η πρωτεύουσα της μόδας τις τελευταίες δεκαετίες. Τώρα αποκτά και πολιτιστική κυριαρχία. Οι κορυφαίες γκαλερί του κόσμου καταφθάνουν σε κύματα. Ο Thaddaeus Ropac ανοίγει το φθινόπωρο την έβδομη γκαλερί του — στο επιβλητικό Palazzo Belgioioso — πλάι σε εκείνες του Λονδίνου, του Παρισιού και της Σεούλ -εκπροσωπεί κορυφαίους δημιουργούς όπως ο Άνσλεμ Κίφερ και ο Άντονι Γκόρμλι.
«Το Μιλάνο βρίσκεται στο σταυροδρόμι της Ευρώπης, η Ιταλία είναι ο παλμός της ηπείρου, μια χώρα που διαμόρφωσε βαθιά την εξέλιξη της τέχνης ανά τους αιώνες και στην οποία γεννήθηκαν κομβικά κινήματα της μοντέρνας τέχνης» λέει ο Ropac που ήταν παρών στο Αrt for Tomorrow. «Νιώθαμε ολοένα και πιο έντονα πως η Ιταλία έλειπε από το δίκτυο των ευρωπαϊκών μας γκαλερί, αφού ανέκαθεν αποτελούσε θεμελιώδες κομμάτι της διεθνούς μας πορείας και της εξέλιξης των καλλιτεχνών μας. Έχουμε καλλιεργήσει ουσιαστικές σχέσεις με συλλέκτες και θεσμούς στην Ιταλία επί δεκαετίες, και με τη δυναμική που αποκτά το Μιλάνο ως προορισμός για τις τέχνες, αποτελεί για εμάς φυσικό σπίτι».
Η γκαλερί του Massimo De Carlo στεγάζεται σε ένα ορθολογιστικό αριστούργημα του 1930 του αρχιτέκτονα Piero Portaluppi. Ενας καθεδρικός του ρασιοναλισμού, που για να μπεις ως και τις 24 Μάη, έπρεπε να βγάλεις τα παπούτσια και να φορέσεις ειδικά καλύμματα στα πόδια, για να μην λερώσεις την ροζ μοκέτα -τι ανορθόδοξη επιλογή για αυτή την αρχιτεκτονική κιβωτό με τα πράσινα μάρμαρα, τα τεράστια παράθυρα το βαθύ χρώμα του ξύλου. Αυτό όμως απαιτούσε η έκθεση «Points of your journey” της Αμερικανίδας Jennifer Guidi, που έγινε γνωστή για τα υπνωτικά, χρωματιστά έργα της με άμμο -οι τιμές εδώ ξεπερνούσαν τις 600.000 ευρώ για κάποια έργα.
Η γκαλερί του Massimo De Carlo
Οι Ben Brown Fine Arts και Lehmann Maupin δοκιμάζουν τις δυνατότητες της πόλης. Δεν είναι μόνο η αισθητική έλξη. Μετά το Brexit, Η Ιταλία επιβάλλει ετήσιο κατ’ αποκοπή φόρο €100.000 για εισοδήματα από το εξωτερικό, ο οποίος πρόσφατα διπλασιάστηκε σε €200.000 για νέους κατοίκους, παραμένοντας ωστόσο μια δελεαστική προοπτική για εύπορους μη μόνιμους φορολογικούς κατοίκους. Έτσι, έχει καταστήσει την πόλη καταφύγιο για συλλέκτες που μετακομίζουν από το Λονδίνο.
Προσθέστε τους επερχόμενους Χειμερινούς Ολυμπιακούς του 2026, τεράστιες αναβαθμίσεις υποδομών και το πρόσφατα ανακαινισμένο Palazzo Citterio, ως μέρος της επέκτασης της περιοχής του Grande Brera, και η άνοδος του Μιλάνου μοιάζει λιγότερο με τάση και περισσότερο με αφύπνιση.
Triennale 2025: Ανισότητα στην εποχή του design
Στο Πάρκο Sempione, η 24η Triennale Milano ξεδιπλώνεται σαν φιλοσοφικό σαλόνι με θέμα «Ανισότητες». Εξετάζει τις ανισότητες μέσω της αρχιτεκτονικής, του design και της συλλογικής αφήγησης. Ξεχωρίζει το «Radio Ballads» της Serpentine, που ασχολείται με την ψυχική υγεία και την ενδοοικογενειακή βία μέσα από ηχητικές εγκαταστάσεις. Δεν περπατάς ανάμεσα σε εντυπώσεις. Περιφέρεσαι ανάμεσα σε ιδέες.
Στην καρδιά αυτής της αστικής συμφωνίας βρίσκεται η έκθεση Clay Corpus του Theaster Gates. Βασισμένος στην εκπαίδευσή του στο Tokoname της Ιαπωνίας, ο Gates αγκαλιάζει τον χώρο με 60.000 ταπεινά κεραμικά σκεύη εμπνευσμένα από τον Yoshihiro Koide.
Θυμίζουν τον λόφο Sanpomichi, όπου γενιές Ιαπώνων τεχνιτών εξέθεταν τα έργα τους σιωπηλά, χρήσιμα, ιερά. Μέσα από αυτή τη διαπολιτισμική και υλική ανταλλαγή, ο Gates αναθεωρεί τη χειροτεχνία ως πνευματική πράξη, όπου ακόμη και το πιο χρηστικό αντικείμενο φέρει κοσμική ενέργεια. Το Μιλάνο είναι το ιδανικό πλαίσιο: μια πόλη όπου τα πράγματα ακόμα κατασκευάζονται, αγγίζονται, διατηρούνται.
Η Διακριτικότητα ως αντίσταση
Αυτό που σε εντυπωσιάζει περισσότερο στο Μιλάνο δεν είναι ο πλούτος — είναι η εγκράτεια. Στην Cova, σου σερβίρουν παγωμένο καφέ σε ποτήρι μαρτίνι όχι για να εντυπωσιάσουν, αλλά γιατί έτσι πρέπει. Στο Locanda alla Scala, μια καρμπονάρα, ταπεινή μπροστά σου, είναι ένα πραγματικό έργο τέχνης, μια έκρηξη μνήμης και ιστορίας της Ιταλίας.
Στο il Salumaio, γεύεσαι αυθεντικό χωρίς κανένα φτιασίδι ριζότο μιλανέζε σε μία αναγεννησιακή αυλή, πλάι σε μερικούς από τους πιο βαθύπλουτους του κόσμου, γεγονός που δεν κάνει καμία διαφορά για τους σερβιτόρους που αστειεύονται με όλους, σερβίρουν με κέφι, σαν να είσαι καλεσμένος σπίτι τους.
H νεαρή γυναίκα απέναντι που ανεβάζει φωτό στο Instagram και έχει ακουμπισμένη στο τραπέζι μια Μini Lady Dior τσάντα καλυμμένη με πολύτιμα πετράδια, αξίας 7.100 ευρώ δεν είναι περισσότερο σημαντική από την νεαρή μητέρα με το μωρό της στο καρότσι που γευματίζει δίπλα. Το ίδιο ισχύει για τις τιμές που είναι τουλάχιστον 50% κάτω από τις τιμές των «αντίστοιχων» εστιατορίων της Αθήνας.
Κανείς δεν ενδιαφέρεται τι τσάντα κρατάς. Το Μιλάνο δεν ενδιαφέρεται για επίδειξη κοινωνικού status. Ενδιαφέρεται για τη συνοχή. Μια παρέα γυναικών τρώνε τιραμισού με το λογότυπο της Louis Vuitton χαραγμένο πάνω στο κακάο, φοράνε τους πάνθηρες του Cartier στα δάχτυλα και έχουν πλάι στις Birkin τσάντες τους, τις χάρτινες σακούλες του Zara και του Τezenis.
Ανθεκτικότητα: Η Πολιτιστική μακροβιότητα
Αυτό που διδάσκει το Μιλάνο είναι ότι η πολιτιστική ανθεκτικότητα δεν προέρχεται από την επέκταση — προέρχεται από την ακριβή ρύθμιση. Από τη γνώση του τι αξίζει να διατηρηθεί και πότε να ανοίξει η πόρτα. Είναι στον τρόπο που η ορθολογιστική αρχιτεκτονική επαναπροσαρμόζεται για σύγχρονες γκαλερί. Στον τρόπο που η χειροτεχνία και η εννοιολογική τέχνη συνυπάρχουν. Στον τρόπο που η παράδοση δεν προβάλλεται ως θέαμα αλλά ως θεμέλιο.
Σε μια εποχή που όλα γίνονται με την λογική του σκρολαρίσματος, ακόμα και η απόλαυση του πολιτισμού, η άρνηση του Μιλάνου υποκύψει σε αυτή την τάση ίσως να είναι η μεγαλύτερη του δύναμη. Δεν είναι πόλη που επανεφευρίσκει τον εαυτό της. Είναι πόλη που θυμάται — με ακρίβεια, χάρη και μια σιωπηλή άρνηση να βιαστεί. Και αυτό, στο τέλος, είναι η πραγματική πολυτέλεια.
