Η ιδέα εγείρει σοβαρά ηθικά ερωτήματα. Μπορούμε να δημιουργήσουμε κάτι που μοιάζει με άνθρωπο, μόνο και μόνο για να το χρησιμοποιήσουμε ως «ανταλλακτικό»;
Ακούγεται σαν σενάριο τρόμου, όμως δεν είναι φαντασία. Ερευνητές από το Στάνφορντ υποστηρίζουν ότι στο μέλλον ίσως μπορέσουμε να δημιουργήσουμε ανθρώπινα σώματα χωρίς εγκέφαλο — ζωντανά, λειτουργικά, αλλά εντελώς ασυνείδητα.
Τα αποκαλούν bodyoids, και πιστεύουν πως μια «ηθικά προερχόμενη» πηγή τέτοιων σωμάτων θα μπορούσε να αλλάξει ριζικά την ιατρική. Η ιδέα δημοσιεύτηκε πρόσφατα σε άρθρο του MIT Technology Review και έχει ήδη προκαλέσει έντονες αντιδράσεις.
Ανθρώπινα σώματα χωρίς ανθρώπινη συνείδηση
Οι επιστήμονες υποστηρίζουν πως αυτά τα σώματα, που θα δημιουργούνται από βλαστοκύτταρα και θα στερούνται νευρικού συστήματος, θα μπορούσαν να προσφέρουν «ανώδυνα» όργανα για μεταμόσχευση και να χρησιμοποιηθούν για δοκιμές φαρμάκων χωρίς να προκαλείται πόνος. Με άλλα λόγια, θα ήταν ανθρώπινα σώματα χωρίς ανθρώπινη συνείδηση — ζωντανοί οργανισμοί που δεν μπορούν να σκεφτούν, να αισθανθούν ή να αντιδράσουν.
Συνθετικά έμβρυα που αναπτύσσονται χωρίς σπέρμα
Η ιδέα, φυσικά, εγείρει σοβαρά ηθικά ερωτήματα. Μπορούμε να δημιουργήσουμε κάτι που μοιάζει με άνθρωπο, μόνο και μόνο για να το χρησιμοποιήσουμε ως «ανταλλακτικό»; Και πού σταματά η γραμμή ανάμεσα στο ανθρώπινο και το απλώς βιολογικό;
Οι υποστηρικτές των bodyoids τονίζουν ότι δεν υπάρχει ακόμη η τεχνολογική δυνατότητα δημιουργίας τους. Ωστόσο, η πρόοδος στη γονιδιακή επεξεργασία, στα βλαστοκύτταρα και στις τεχνητές μήτρες δείχνει πως αυτό θα μπορούσε να γίνει εφικτό τις επόμενες δεκαετίες. Ήδη, επιστήμονες έχουν καταφέρει να δημιουργήσουν τα λεγόμενα embryoids — συνθετικά έμβρυα που αναπτύσσονται χωρίς σπέρμα ή ωάριο και φτάνουν μέχρι ένα πρώιμο στάδιο πριν αποκτήσουν εγκέφαλο ή καρδιά.
Οι δημιουργοί της ιδέας των bodyoids πηγαίνουν ένα βήμα παραπέρα: θέλουν να παράγουν ανθρώπινα σώματα χωρίς εγκέφαλο, ώστε να μην υπάρχει κανένα ηθικό εμπόδιο για τη χρήση τους. Όπως γράφουν, μια τέτοια «δεξαμενή» σωμάτων θα μπορούσε να σώσει εκατομμύρια ζωές.
Ωστόσο, η γλώσσα που χρησιμοποιούν προκαλεί αμηχανία. Οι όροι «ηθικά προερχόμενα σώματα» και «ανώδυνες ανθρώπινες μονάδες» θυμίζουν περισσότερο δυστοπία παρά ιατρική πρόοδο. Γιατί, αν κάτι είναι αρκετά ανθρώπινο ώστε να μας χρησιμεύει επιστημονικά, τότε πώς μπορούμε να το θεωρούμε μη άνθρωπο;
Μια επικίνδυνη φιλοσοφική ολίσθηση
Οι επικριτές προειδοποιούν ότι η λογική πίσω από τα bodyoids βασίζεται σε μια επικίνδυνη φιλοσοφική ολίσθηση. «Πρόκειται για πραγματικά ζόμπι», σχολιάζουν ορισμένοι βιοηθικολόγοι. «Βιολογικά ανθρώπινα σώματα, σχεδιασμένα να είναι υπάκουα, ανίκανα να νιώσουν ή να αντισταθούν». Κι όπως πάντα στις ιστορίες με ζόμπι, το πρόβλημα δεν είναι τα ίδια τα πλάσματα — αλλά οι άνθρωποι που τα δημιούργησαν.
Η συζήτηση συνδέεται άμεσα με την έννοια του «εγκεφαλικού θανάτου». Από το 1968, ο θάνατος ορίζεται ιατρικά ως η πλήρης και μη αναστρέψιμη απώλεια εγκεφαλικής λειτουργίας. Όμως η ίδια η ιατρική εμπειρία δείχνει πόσο θολά είναι τα όρια: οι ασθενείς που έχουν διαγνωστεί ως «εγκεφαλικά νεκροί» συχνά διατηρούν καρδιακή λειτουργία, κυκλοφορία αίματος, πέψη, ορμονική δραστηριότητα — ακόμη και κύηση σε ορισμένες περιπτώσεις. Το σώμα τους είναι βιολογικά ζωντανό, αν και νομικά «νεκρό».
Η μεταμοσχευτική ιατρική βασίζεται σε αυτή τη νομική κατασκευή: χρειαζόμαστε «νεκρούς» δότες με ζωντανά όργανα. Οι bodyoids, αν ποτέ δημιουργηθούν, θα προσφέρουν την απόλυτη λύση στο παράδοξο — οντότητες που δεν θα χρειάζεται να «πεθάνουν» γιατί δεν θα έχουν ποτέ ζήσει με την πλήρη έννοια του όρου. Είναι όμως αυτό πρόοδος ή βιολογικός κυνισμός;
Από τεχνικής πλευράς, ένα bodyoid θα ήταν πλήρως λειτουργικό: τα όργανα θα ανέπνεαν, η καρδιά θα χτυπούσε, οι ιστοί θα ανανεώνονταν. Μόνο ο εγκέφαλος θα έλειπε — το κέντρο που δημιουργεί συνείδηση και συναίσθημα. Θα ήταν, λοιπόν, ένας «ζωντανός οργανισμός» χωρίς τα χαρακτηριστικά που ορίζουν το ανθρώπινο ον.
Αγγίζοντας τα όρια του τι σημαίνει να είσαι «ζωντανός»
Οι υπέρμαχοι της ιδέας επιμένουν πως αυτό είναι ακριβώς το πλεονέκτημα: μπορούμε να πάρουμε όλα τα οφέλη της βιολογίας χωρίς τις «ηθικές ενοχές». Αλλά οι αντίπαλοι τους απαντούν πως με αυτή τη λογική, ανοίγουμε την πόρτα σε μια νέα κατηγορία όντων — ανθρώπινα σώματα χωρίς νομική ή ηθική υπόσταση. Και αν κάτι τέτοιο θεωρηθεί «αποδεκτό», τι θα σταματήσει μια κοινωνία από το να επεκτείνει αυτόν τον ορισμό σε άλλες κατηγορίες: βρέφη με σοβαρές αναπηρίες, ασθενείς σε κώμα, ανθρώπους χωρίς συνείδηση;
Οι υποστηρικτές απαντούν πως υπερβάλλουμε. Τα bodyoids, λένε, δεν είναι άνθρωποι, όπως και μια ρεαλιστική κούκλα δεν είναι άνθρωπος. Μόνο που η κούκλα δεν έχει επιστημονική αξία — δεν αναπνέει, δεν παράγει ορμόνες, δεν έχει DNA. Το bodyoid έχει όλα αυτά. Γι’ αυτό και η συζήτηση δεν είναι πια θεωρητική: αγγίζει τα όρια του τι σημαίνει να είσαι «ζωντανός».
Η πρόταση για bodyoids έρχεται σε μια εποχή όπου η τεχνητή νοημοσύνη αναγκάζει την ανθρωπότητα να επανεξετάσει τη σχέση της με τη συνείδηση. Τώρα, η βιοτεχνολογία κάνει το ίδιο από την ανάποδη: αν μπορούμε να φτιάξουμε μηχανές που μοιάζουν με νου, μπορούμε επίσης να φτιάξουμε σώματα χωρίς νου. Το ερώτημα είναι ποιο από τα δύο μας τρομάζει περισσότερο.
Στο κέντρο όλων αυτών βρίσκεται μια απλή αλλά βαθιά απορία: τι είναι τελικά αυτό που μας καθιστά ανθρώπους; Το DNA; Η συνείδηση; Η ικανότητα για πόνο ή ενσυναίσθηση; Όσο η επιστήμη προχωρά, τόσο πιο δύσκολο γίνεται να δώσουμε μια ξεκάθαρη απάντηση χωρίς να αγγίξουμε το μεταφυσικό.