Πώς οι σουηδοί οδοντίατροι κατέστρεψαν τα δόντια των ατόμων με νοητική υστέρηση για να μελετήσουν την επίδραση των γλυκών στον ανθρώπινο οργανισμό.
Είναι μια πραγματικά μαύρη σελίδα στην ιατρική ιστορία της Σουηδίας: Στα τέλη της δεκαετίας του 1940 στην σκανδιναβική χώρα, παιδιά και ενήλικες με νοητική υστέρηση τροφοδοτήθηκαν σκόπιμα με ζαχαρώδη γλυκά για να δουν τι θα συνέβαινε στα δόντια τους.
«Έχω δει οδοντιατρικά αρχεία για αυτό. Όλα τα δόντια ήταν μαύρα», είπε ο σουηδός δημοσιογράφος Thomas Kanger, ο οποίος έχει γράψει για τα παιδιά αυτά. «Και αυτό το πείραμα συνεχίστηκε για χρόνια».
Μια επιδημία τερηδόνας
Στη Σουηδία της δεκαετίας του 1930, μελέτες διαπίστωσαν ότι ακόμη και τα παιδιά ηλικίας 3 ετών είχαν τερηδόνα στο 83% των δοντιών τους. Μια τόσο εκτεταμένη τερηδόνα δεν ήταν ασυνήθιστη, καθώς η οδοντιατρική περίθαλψη ήταν πολύ κακή στις περισσότερες χώρες. Η θεραπεία ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτη και τα σάπια δόντια συνήθως εξάγονταν από το στόμα.
Και μπορεί να ακούγεται περίεργο σήμερα, αλλά στις αρχές του 20ού αιώνα οι οδοντίατροι ήταν διχασμένοι ως προς την αιτία της τερηδόνας. Οφειλόταν σε κάποια υποκείμενη ασθένεια; Οφειλόταν στη διατροφή; Ή οφειλόταν απλώς στα γλυκά;
Τα πρώτα στοιχεία έδειχναν τον ρόλο των γλυκών: τα ορφανά σε παιδικά ιδρύματα που ήταν πολύ φτωχά για να τους παρέχουν γλυκά είχαν λιγότερες τερηδόνες από τον γενικό πληθυσμό, ενώ η τερηδόνα μεταξύ των στρατιωτών μειώθηκε κατά τη διάρκεια του περιορισμού της ζάχαρης στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Αντιμέτωπη με μια εθνική επιδημία τερηδόνας, η σουηδική κυβέρνηση αποφάσισε να επικεντρωθεί στην πρόληψή της και ανέθεσε μια μελέτη για τον ρόλο της διατροφής και των γλυκών. Η μελέτη χρηματοδοτήθηκε από τη σουηδική βιομηχανία ζάχαρης.
Το Ψυχιατρικό Ίδρυμα Vipeholm
Το ιδανικό μέρος για να πραγματοποιηθεί μια τέτοια μελέτη, αποφάσισε το κράτος τότε, ήταν το Ψυχιατρικό Ίδρυμα Vipeholm, μια μεγάλη εγκατάσταση λίγο έξω από το Λουντ της Σουηδίας. Το 1935 είχε μετατραπεί σε ίδρυμα για άτομα με σοβαρές διανοητικές και αναπτυξιακές αναπηρίες.
«Αυτοί οι "ηλίθιοι", που ήταν η επίσημη ιατρική ταξινόμησή τους εκείνη την εποχή, συγκεντρώθηκαν εκεί από μικρότερα ιδρύματα σε όλη τη χώρα», εξήγησε ο Kanger. «Στην αρχή ήταν 650 άτομα αλλά τελικά ο αριθμός τους αυξήθηκε σε πάνω από 1.000».
Σύμφωνα με την ιατρική ορολογία της εποχής, "ηλίθιος" [idiot] ήταν ένα άτομο με IQ κάτω από 25, το οποίο λειτουργούσε στο επίπεδο ενός κανονικού νηπίου. «Ανόητος» ήταν ένα άτομο με IQ μεταξύ 26 και 50, του οποίου η νοημοσύνη ήταν περίπου αυτή ενός παιδιού επτά ετών. Οι «βλάκες» λειτουργούσαν στο νοητικό επίπεδο ενός παιδιού 12 ετών.
Αυτά τα «παιδιά» ήταν ηλικίας 15 έως 70 ετών, είπε ο Kanger. Ο μέσος όρος ζωής ήταν χαμηλός για όλα αυτά.
«Υπήρχαν τεράστιες αίθουσες όπου απλά έτρεχαν, χωρίς καμία δραστηριότητα στην αρχή», είπε ο Kanger. «Τους έλουζαν με κρύο νερό αν ήταν πολύ ενοχλητικοί. Μερικοί από αυτούς ήταν ξαπλωμένοι στα κρεβάτια τους όλη την ώρα.
Ο μόνος γιατρός του νοσοκομείου
Ο Hugo Fröderberg ήταν ο μόνος γιατρός του νοσοκομείου μέχρι το 1942. Κρατούσε λεπτομερείς σημειώσεις για κάθε ασθενή και είχε τη δική του κλίμακα από το μηδέν έως το έξι για τις νοητικές ικανότητες του καθενός, είπε ο Kanger.
«Βαθμολογούσε τα άτομα με μηδέν ως «βιολογικά κατώτερη από τα περισσότερα είδη ζώων», θεωρώντας τους ως "φυτά"», είπε ο Kanger. «Πίστευε ότι οι ομάδες 1 έως 3 μπορεί να είχαν κάποια πνευματική ζωή».
Το 70% των ασθενών του Vipeholm κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ανήκαν σε αυτές τις τέσσερις χαμηλότερες ομάδες, είπε ο Kanger.
Όσοι είχαν νοητικό επίπεδο αντίστοιχο με αυτό των παιδιών του δημοτικού ή των προεφήβων επιτρεπόταν να εργάζονται σε δουλειές «που κανένας άλλος δεν θα ήθελε να κάνει», όπως πλύσιμο ρούχων, καθαριότητα και κηπουρική, είπε ο Κάνγκερ.
Αυτοί οι ασθενείς, που μπορούσαν να μασήσουν και να φάνε μόνοι τους, ήταν συνήθως αυτοί που επιλέγονταν για τη μελέτη οδοντιατρικής.
«Οι ομάδες με χαμηλότερη λειτουργικότητα απλώς κατάπιναν το φαγητό τους», είπε ο Kanger. «Μπορώ να δω στα ημερολόγια ότι δεν υποβλήθηκαν σε εξετάσεις για τερηδόνα, επειδή έπρεπε να μασήσουν τις καραμέλες. Αυτός ήταν ο σκοπός».
Οι τρεις φάσεις του πειράματος
Στην αρχή της μελέτης, τα δόντια των παιδιών εξετάστηκαν προσεκτικά. Διαπιστώθηκε ότι τα δόντια τους ήταν σε πολύ καλύτερη κατάσταση από τον συνολικό πληθυσμό της Σουηδίας.
Κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων ετών του πειράματος, τα παιδιά έλαβαν το μισό της μέσης κατανάλωσης ζάχαρης σε μια τυπική σουηδική διατροφή. Τους χορηγήθηκαν βιταμίνες Α, C και D και δεν επιτρεπόταν η κατανάλωση τροφής μεταξύ των γευμάτων.
Στο τέλος αυτής της περιόδου, το 78% των παιδιών δεν είχε νέα τερηδόνα.
Τα επόμενα δύο χρόνια, τα παιδιά έλαβαν διπλάσια ποσότητα ζάχαρης από την τυπική κατανάλωση στη Σουηδία, χορηγούμενη με διάφορους τρόπους. Μια ομάδα έτρωγε γλυκό, ψωμί με επιπλέον ζάχαρη στα γεύματά της, μια άλλη ομάδα έπινε ροφήματα με 1½ φλιτζάνι ζάχαρη στα γεύματα και μια τρίτη ομάδα έτρωγε σοκολάτες ή καραμέλες μεταξύ των γευμάτων.
Η ομάδα που έτρωγε καραμέλες χωρίστηκε περαιτέρω σε παιδιά που έτρωγαν 8 ή 24 κομμάτια καραμέλας μεταξύ των γευμάτων. Η καραμέλα είχε παρασκευαστεί ειδικά για να κολλάει καλύτερα στα δόντια.
Τα αποτελέσματα
«Η [τερηδόνα] ήταν υψηλή στις ομάδες που έλαβαν ζάχαρη σε κολλώδη μορφή μεταξύ των γευμάτων. Στις ομάδες ελέγχου, σακχαρόζης και ψωμιού, η δραστηριότητα [τερηδόνας] ήταν ακόμα χαμηλή και της ίδιας τάξης με εκείνη κατά τη διάρκεια της μελέτης βιταμινών», έγραψαν οι συγγραφείς της μελέτης.
Και στις δύο ομάδες που έτρωγαν καραμέλες και στην ομάδα που έτρωγε καραμέλα, η αύξηση των τερηδόνας εμφανίστηκε αμέσως μετά την έναρξη της κατανάλωσής τους, πρόσθεσε η μελέτη.
«Τους δόθηκαν καραμέλες που κολλούσαν στα δόντια τους», είπε ο Kanger. «Τα δόντια καταστράφηκαν. Και αφού καταστράφηκαν, αυτοί οι άνθρωποι ένιωθαν τρομερό πόνο. Ήταν πραγματικά φρικτό».
Ο Kanger είπε ότι τα αρχεία δείχνουν ότι οι ερευνητές αποφάσισαν να μην επιδιορθώσουν τα δόντια «όσων δεν μπορούσαν να συνεργαστούν με τις διαδικασίες επιδιόρθωσης (όπως εκείνοι που φοβόντουσαν τον τροχό του οδοντιάτρου). Επίσης, επέλεξαν να μην επιδιορθώσουν τα δόντια πολλών από τους ασθενείς των "κατώτερων" κατηγοριών».
Επιδιόρθωσαν τα δόντια πολλών από τις «ανώτερες» κατηγορίες ασθενών, είπε. Αλλά σε πολλές περιπτώσεις τα δόντια τελικά και πάλι καταστράφηκαν και έπεσαν αντί να επιδιορθωθούν.
Τα πειράματα ήταν συνηθισμένα
Σήμερα, η σκέψη να καταστρέψεις τα δόντια κάποιου για ένα πείραμα είναι αδιανόητη. Ωστόσο, δεν έχει περάσει πολύς καιρός από τότε που τα άτομα με αναπηρίες θεωρούνταν από πολλούς ως "υπάνθρωποι", καθιστώντας τα πειράματα ως... ηθικά αποδεκτά για ορισμένους.
«Όλοι όσοι είχαν αναπηρίες θεωρούνταν τότε ότι δεν ήταν άνθρωποι, οπότε είχαν λιγότερα δικαιώματα», είπε μιλώντας στο CNN ο Art Caplan, ιδρυτικός διευθυντής του Τμήματος Ιατρικής Ηθικής στο Langone Medical Center του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης.
«Θεωρούνταν επίσης ότι χρωστούσαν στο κράτος για τη φροντίδα τους», πρόσθεσε. «Η στάση ήταν: Σας φροντίζουμε, οπότε έχετε υποχρέωση απέναντι στην κοινότητα. Και ένας τρόπος να ξεπληρώσετε αυτό το χρέος είναι να συμμετέχετε σε τέτοιου είδους πειράματα».
Σε ένα άρθρο που γράφτηκε 50 χρόνια μετά τη μελέτη, ένας από τους συγγραφείς υπερασπίστηκε το έργο. Η μελέτη είχε προγραμματιστεί πριν από τη Διακήρυξη του Ελσίνκι, έγραψε ο συνταξιούχος καθηγητής καρδιολογίας Bo Krasse, σε μια εποχή «όπου οι πληροφορίες στην κοινωνία ήταν πολύ πιο περιορισμένες από ό,τι σήμερα».
Η Διακήρυξη του Ελσίνκι είναι ένα έγγραφο που υιοθετήθηκε από τη διεθνή ιατρική κοινότητα σχετικά με την ηθική των πειραμάτων, το οποίο υπογράφτηκε για πρώτη φορά το 1964.
«Εμείς οι οδοντίατροι δεν είδαμε κανένα ηθικό πρόβλημα με την ίδια τη μελέτη», έγραψε, διαφωνώντας με την άποψη του Kanger σχετικά με το επίπεδο καταστροφής των δοντιών.
Ως αποτέλεσμα των γνώσεων που αποκτήθηκαν από αυτούς τους ασθενείς, έγραψε ο Krasse, ξεκίνησε η έρευνα για υποκατάστατα ζάχαρης, συμπεριλαμβανομένων των τεχνητών γλυκαντικών. Η μελέτη έχει χρησιμοποιηθεί για την πρόληψη της τερηδόνας σε πολλά παιδιά σχολικής ηλικίας και έχει αναφερθεί πολλές φορές από άλλους κριτικούς, είπε.
Στη Σουηδία, έδωσε επίσης το έναυσμα για μια εθνική εκστρατεία με στόχο τη μείωση της κατανάλωσης γλυκών από τα παιδιά. Σύντομα, έγινε παράδοση στη Σουηδία να ενθαρρύνονται τα παιδιά να τρώνε γλυκά μόνο στο σπίτι και αποκλειστικά το Σάββατο το βράδυ, ενώ ακούνε ένα δημοφιλές ραδιοφωνικό πρόγραμμα, έγραψε ο Krasse.
«Η σύσταση "Όλα τα γλυκά που σου αρέσουν, αλλά μόνο μία φορά την εβδομάδα" εξαπλώθηκε και σε άλλες χώρες», συνέχισε.
«Η σκέψη μου τώρα είναι ότι η μελέτη Vipeholm απεικονίζει δύο γνωστά ρητά: Πρώτον, ο σκοπός μερικές φορές αγιάζει τα μέσα, και δεύτερον, είναι εύκολο να είσαι σοφός εκ των υστέρων», καταλήγει με νόημα ο Krasse.