Πολλοί επιστήμονες και αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι το Göbekli Tepe αποτελεί το παλαιότερο γνωστό θρησκευτικό συγκρότημα στον κόσμο.
Στα υψίπεδα της νοτιοανατολικής Τουρκίας, κοντά στο σημερινό χωριό Örencik, βρίσκεται ένας τόπος που έχει ανατρέψει όσα νομίζαμε ότι ξέραμε για την απαρχή του πολιτισμού: το Göbekli Tepe, το «Λόφο με την Κοιλιά», όπως σημαίνει στα τουρκικά.
Η ιστορία του ξεκινάει πριν από περίπου 11.500 χρόνια, στις απαρχές της Νεολιθικής Εποχής, και συνδέεται με το βαθύτερο μυστήριο της ανθρώπινης ύπαρξης: πότε και πώς ο άνθρωπος άρχισε να σκέφτεται, να δημιουργεί, να πιστεύει.
Μέχρι την ανακάλυψή του, οι αρχαιολόγοι θεωρούσαν ότι οι άνθρωποι εκείνης της εποχής ήταν κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες που ζούσαν σε μικρές ομάδες, περιπλανώμενοι, χωρίς μόνιμους οικισμούς, χωρίς σύνθετες κοινωνικές δομές, χωρίς μνημειακή αρχιτεκτονική. Όμως, το Göbekli Tepe άλλαξε τα πάντα.
Το Göbekli Tepe αμφισβητεί το κυρίαρχο αφήγημα
Το 1994 ο Γερμανός αρχαιολόγος Klaus Schmidt, από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, βρέθηκε στην περιοχή και, με την ομάδα του, ξεκίνησε ανασκαφές σε έναν φαινομενικά συνηθισμένο λόφο. Σύντομα, ανακάλυψαν κάτι που θα συγκλονίσει την επιστημονική κοινότητα: τεράστιες πέτρινες στήλες σε σχήμα Τ ύψους έως έξι μέτρων και βάρους άνω των 15 τόνων, τοποθετημένες σε κυκλικούς σχηματισμούς.
Οι στήλες αυτές δεν ήταν απλές πέτρες. Ήταν καλυμμένες με περίτεχνες παραστάσεις ζώων -λιοντάρια, αλεπούδες, φίδια, αγριόχοιρους, γεράκια-, χαραγμένες με τέτοια ακρίβεια ώστε είναι εμφανές ότι οι δημιουργοί τους είχαν ήδη κατακτήσει ένα εξελιγμένο καλλιτεχνικό επίπεδο.
Το συγκρότημα περιλαμβάνει επίσης πολυάριθμους ορθογώνιους χώρους, οι οποίοι, όπως πιστεύεται, δεν προορίζονταν για κατοίκηση αλλά για τελετουργικές δραστηριότητες.
Η ανακάλυψη αυτή προκάλεσε μια τεράστια αναθεώρηση στην κατανόησή μας για τον άνθρωπο της Λίθινης Εποχής.
Μέχρι τότε, οι ερευνητές πίστευαν ότι η μόνιμη εγκατάσταση και η αγροτική παραγωγή προηγήθηκαν της δημιουργίας μνημειακών κατασκευών. Δηλαδή, πρώτα οι άνθρωποι έμαθαν να καλλιεργούν τη γη, οργανώθηκαν σε κοινότητες, ανέπτυξαν θρησκευτικά συστήματα, και μόνο τότε άρχισαν να χτίζουν ιερά.
Το Göbekli Tepe αμφισβητεί αυτό το αφήγημα. Εδώ βλέπουμε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες να κατασκευάζουν ένα θρησκευτικό κέντρο χιλιετίες πριν την ανακάλυψη της γεωργίας - μια ανατροπή που μας υποχρεώνει να ξανασκεφτούμε τη σειρά με την οποία εξελίχθηκε ο πολιτισμός.
Το παλαιότερο γνωστό θρησκευτικό συγκρότημα στον κόσμο
Πολλοί επιστήμονες πιστεύουν ότι το Göbekli Tepe αποτελεί το παλαιότερο γνωστό θρησκευτικό συγκρότημα στον κόσμο. Οι τεράστιες πέτρινες στήλες, τοποθετημένες σε τεράστιους κύκλους, μοιάζουν να λειτουργούσαν ως ιερά, τόποι λατρείας και πιθανώς θυσίας. Η περιοχή βρίσκεται στη γόνιμη Μεσοποταμία, πολύ κοντά στο Όρος Karaca Dağ, το οποίο έρευνες υποδεικνύουν ως την πιθανή κοιτίδα των πρώτων καλλιεργημένων δημητριακών.
Αυτό οδηγεί ορισμένους ερευνητές στην υπόθεση ότι το Göbekli Tepe ίσως βρισκόταν σε μια μεταβατική περίοδο: μια εποχή όπου οι άνθρωποι άρχισαν να συγκεντρώνονται γύρω από ιερά κέντρα, γεγονός που με τη σειρά του οδήγησε στην ανάπτυξη της γεωργίας και της μόνιμης εγκατάστασης. Δηλαδή, δεν ήταν η γεωργία που έφερε τη θρησκεία και τον πολιτισμό, αλλά η ανάγκη για τελετουργίες, για συλλογική ταυτότητα, που ενδέχεται να ώθησε τους ανθρώπους να παραμείνουν σ’ ένα σημείο και να πειραματιστούν με την καλλιέργεια.
Το εύρος του χώρου είναι τεράστιο. Μέχρι σήμερα έχουν ανασκαφεί περίπου 1,2 εκτάρια, αλλά οι γεωφυσικές έρευνες δείχνουν ότι το συγκρότημα εκτείνεται σε περισσότερα από 22 εκτάρια.
Αυτό σημαίνει ότι το μεγαλύτερο μέρος του παραμένει θαμμένο, με άγνωστα μυστικά κρυμμένα κάτω από τη γη. Η αίσθηση μυστηρίου εντείνεται από το γεγονός ότι γύρω στο 8000 π.Χ., το Göbekli Tepe καλύφθηκε σκόπιμα με χώμα και εγκαταλείφθηκε. Κανείς δεν ξέρει γιατί.
Ήταν κάποιο τελετουργικό κλείσιμο του κύκλου; Μια προσπάθεια να προστατευτεί από εχθρούς; Ή μήπως οι κοινωνικές και θρησκευτικές πρακτικές άλλαξαν, καθιστώντας το μνημείο παρωχημένο;
Ξεπερνά τα όρια της αρχαιολογίας
Η σημασία του Göbekli Tepe ξεπερνά τα όρια της αρχαιολογίας. Μερικοί ερευνητές το συγκρίνουν με τον Κήπο της Εδέμ, καθώς εντοπίζεται μέσα στη λεγόμενη Εύφορη Ημισέληνο, την περιοχή όπου γεννήθηκαν οι πρώτοι μεγάλοι πολιτισμοί, όπως οι Σουμέριοι, που ανέπτυξαν τη γραφή.
Είναι σαν να βλέπουμε το πρώτο στάδιο μιας μακράς αλυσίδας πολιτιστικής εξέλιξης: από τις χαραγμένες πέτρες του Göbekli Tepe μέχρι τις πινακίδες με σφηνοειδή γραφή στη Μεσοποταμία, και από εκεί μέχρι τις πρώτες πόλεις και αυτοκρατορίες.
Οι ανασκαφές, που συνεχίζονται μέχρι σήμερα, έχουν φέρει στο φως ευρήματα που δείχνουν ότι οι άνθρωποι εκείνης της εποχής είχαν πολύ πιο σύνθετες γνώσεις απ’ ό,τι φανταζόμασταν. Οι τοιχογραφίες, τα γλυπτά, οι τεχνικές λατόμησης και μεταφοράς των τεράστιων λίθων αποδεικνύουν ότι απαιτούνταν συλλογική οργάνωση και εργατική δύναμη. Αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την εικόνα του απομονωμένου, περιπλανώμενου κυνηγού, που ζούσε μόνος του ή με λίγα άτομα. Για να χτιστεί το Göbekli Tepe, έπρεπε δεκάδες, ίσως εκατοντάδες άνθρωποι να συνεργαστούν, να σχεδιάσουν, να εκτελέσουν και να διατηρήσουν ένα έργο εξαιρετικής πολυπλοκότητας.
Η επιρροή της ανακάλυψης στην επιστήμη είναι τεράστια
Η επιρροή της ανακάλυψης στην επιστήμη είναι τεράστια. Ο Klaus Schmidt συνήθιζε να λέει ότι το Göbekli Tepe δεν είναι απλώς ένα μνημείο, αλλά μια πρόκληση προς την κατανόηση της ίδια της ανθρώπινης ιστορίας. Ενώ μέχρι πρότινος θεωρούσαμε ότι η θρησκεία ήταν παράγωγο του πολιτισμού, το Göbekli Tepe δείχνει ότι μπορεί να ήταν η αιτία του. Η συγκέντρωση ανθρώπων γύρω από έναν κοινό τόπο λατρείας ίσως δημιούργησε την ανάγκη για νέες μορφές κοινωνικής οργάνωσης, για πιο σταθερή διατροφή, για πιο ανθεκτικά καταλύματα, οδηγώντας τελικά στην ίδια τη γέννηση του πολιτισμού όπως τον ξέρουμε.
Παράλληλα, το Göbekli Tepe αλλάζει και την αφήγησή μας για την ανθρώπινη φαντασία. Οι στήλες είναι γεμάτες σύμβολα που δεν σχετίζονται μόνο με το κυνήγι ή την τροφή. Πολλά απεικονίζουν μυθικά όντα, αφηρημένα σχήματα, ακόμη και στοιχεία που ίσως σχετίζονται με τις πρώτες προσπάθειες κατανόησης του ουρανού και των αστερισμών. Δεν έχουμε γραπτές πηγές, αλλά μέσα από τα γλυπτά μπορούμε να μαντέψουμε την ύπαρξη συμβολισμού, θρύλων, ίσως ακόμη και πρώιμων θρησκευτικών κοσμολογιών.
Η UNESCO ενέταξε το Göbekli Tepe στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς το 2018, αναγνωρίζοντας τη μοναδικότητά του. Σήμερα αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους στον κόσμο και προσελκύει επιστήμονες, ιστορικούς, αλλά και ταξιδιώτες που θέλουν να βρεθούν στον τόπο όπου, όπως λένε πολλοί, «ξεκίνησε η ιστορία». Παρά τα δεκάδες χρόνια ερευνών, κάθε νέα ανασκαφή γεννά περισσότερα ερωτήματα απ’ όσα απαντά.
Το Göbekli Tepe παραμένει ένα μυστήριο, όχι επειδή δεν κατανοούμε την τεχνική του, αλλά επειδή δεν κατανοούμε το κίνητρο. Γιατί επενδύθηκε τόσος κόπος και ενέργεια σε ένα έργο τέτοιου μεγέθους; Τι ανάγκη έσπρωξε ανθρώπους που δεν ήξεραν ακόμη να καλλιεργούν τη γη να συνεργαστούν για να χτίσουν έναν ναό; Ίσως η απάντηση βρίσκεται στην ανάγκη του ανθρώπου να νοηματοδοτήσει τον κόσμο, να βρει εξηγήσεις για τη ζωή, τον θάνατο, τη φύση, το άγνωστο.
Κοιτάζοντας σήμερα τις σιωπηλές στήλες του, νιώθει κανείς το βάρος του χρόνου. Δεν είναι μόνο ένας αρχαιολογικός χώρος, αλλά ένας καθρέφτης της ίδιας μας της προέλευσης. Ένα μέρος όπου οι πρώτοι άνθρωποι συγκεντρώθηκαν, όχι για να χτίσουν σπίτια, αλλά για να βρουν ένα νόημα.
Στο Göbekli Tepe, το χώμα κρύβει όχι μόνο τα μυστικά του παρελθόντος, αλλά και την πρώτη σπίθα του πολιτισμού μας.