Η Ιθάκη, το νησί που ταυτίστηκε για αιώνες με τον Οδυσσέα, αποκτά πλέον και αρχαιολογικά τη σφραγίδα της ιστορίας της.
Το Υπουργείο Πολιτισμού είχε ανακοινώσει στις 9 Ιουνίου 2025 ότι το μνημειακό συγκρότημα στη θέση «Σχολή Ομήρου» στον Άγιο Αθανάσιο ταυτίζεται με βεβαιότητα με το Οδύσσειον, δηλαδή με το ιερό αφιερωμένο στον Οδυσσέα. Η αποκάλυψη αυτή δεν αποτελεί απλώς ένα ακόμη εύρημα, αλλά μια ιστορική επιβεβαίωση που ενισχύει καθοριστικά τον δεσμό της Ιθάκης με τον μυθικό βασιλιά της. Η επιβεβαίωση αυτή ήρθε ύστερα από τις επίπονες εργασίες καθαρισμού, ταξινόμησης, μελέτης και περαιτέρω τεκμηρίωσης που διεξάγει η ομάδα αρχαιολόγων του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Γιάννος Λώλος, Χριστίνα Μαραμπέα και μέλη της ομάδας, σε ευρήματα που προέρχονται από την ανασκαφή στη «Σχολή Ομήρου», όπου εντοπίστηκαν κεραμίδες με επιγραφές που φέρουν τις λέξεις ΟΔΥΣΣΕΟΣ και ΟΔΥΣΣΕΙ. Τα πρόσφατα αρχαιολογικά ευρήματα προστέθηκαν στα ήδη γνωστά, τα οποία παρέμεναν φυλασσόμενα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βαθέος.
Έναρξη του 15ου διεθνούς συνεδρίου για την Οδύσσεια στην Ιθάκη
Από σήμερα ξεκινά στην Ιθάκη τις εργασίες του το 15ο διεθνές συνέδριο για την Οδύσσεια που συνδιοργανώνουν ο Δήμος Ιθάκης και το Κέντρο Οδυσσειακών Σπουδών της Ιθάκης και θα διαρκέσει έως την 1η Σεπτεμβρίου 2025.
Το θέμα του φετινού Συνεδρίου είναι τα Ομηρικά Έπη στο Αρχαίο Δράμα, ωστόσο ο κ. Λώλος με την κα Μαραμπέα θα προχωρήσουν σε σημαντικές ανακοινώσεις σχετικά με το «Οδύσσειον». «Θα παρουσιαστούν όλα τα στοιχεία των τελευταίων ανακαλύψεων και ουσιαστικά θα παρουσιάσουμε μια συνέχεια της ανακοίνωσης του Υπουργείου Πολιτισμού σχετικά με το θέμα αυτό. Ουσιαστικά θα μιλήσουμε για τα συμπεράσματά μας αυτών των ερευνών που πλέον αποδεικνύουν ότι η θέση Αγιος Αθανάσιος-Σχολή Ομήρου αποτελούσε τον χώρο όπου λατρεύονταν ο Οδυσσέας, κάτι που αποδεικνύουν οι επιγραφές» θα πει στο iefimerida ο ομότιμος καθηγητής αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Γιάννος Λώλος.
Η Σχολή Ομήρου: Η τοποθεσία και τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα
Σύμφωνα με τον καθηγητή στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος του Πανεπιστημίου αναμένονται νέες ανασκαφές στην Βορειοδυτική περιοχή της Ιθάκης χωρίς όμως ακόμη να προσδιορίζεται ο χρόνος έναρξής τους. Το ερευνητικό πρόγραμμα που βρίσκεται σε εξέλιξη από το 2018, με τη συνεργασία του Δήμου Ιθάκης και επιστημονικών φορέων, συνεχίζει να φέρνει στο φως νέα δεδομένα, ενώ στόχος είναι η πλήρης ανάδειξη και προστασία του μνημείου.
Σύμφωνα με την ανακοίνωση του υπουργείου Πολιτισμού στις αρχές του περασμένου Ιουνίου “ Η θέση, γνωστή ως Σχολή Ομήρου από τις αρχές του 19ου αιώνα, έχει ως πυρήνα μεγάλο βραχώδη σχηματισμό, στις ανατολικές υπώρειες της Εξωγής, σε περιοχή με πηγές νερού. Οι ανεσκαμμένες αρχαιότητες βρίσκονται σε δύο άνδηρα, τα οποία συνδέονται με δύο λαξευτά κλιμακοστάσια, και σε αρκετά σημεία χαμηλότερα. Στο Άνω Άνδηρο δεσπόζει το υπόλειμμα Ελληνιστικού πύργου (του 3ου αι. π.Χ.), ενώ το μεγαλύτερο μέρος του Κάτω Ανδήρου καταλαμβάνει μεγάλο ορθογώνιο κτήριο.
Οι αρχαιότερες μαρτυρίες ανθρώπινης δραστηριότητας στην θέση χρονολογούνται, τώρα, στην Τελική Νεολιθική φάση (ύστερη 5η/4η χιλιετία π.Χ.). Περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, αρκετές δεκάδες πυριτολιθικών τέχνεργων καθώς και μερικές εκατοντάδες θραυσμάτων αγγείων. Όσον αφορά στις μαρτυρίες από την Εποχή του Χαλκού, έχουν εντοπισθεί, μέχρι στιγμής, μερικές δεκάδες θραυσμάτων προερχόμενων από 30 περίπου διαφορετικά αγγεία του ύστερου 14ου και του 13ου αι. π.Χ.
Μείζον ενδιαφέρον παρουσιάζει η ακέραιη υπόγεια κρήνη/δεξαμενή στο χώρο, με εκφορικά ογκολιθικά τοιχώματα, από τις ελάχιστες γνωστές του είδους. Με βάση το σχήμα, τα δομικά χαρακτηριστικά της και την εύρεση Υστερομυκηναϊκών θραυσμάτων κυλίκων στο εσωτερικό της, η χρονολόγησή της στην Μυκηναϊκή ανακτορική φάση φαίνεται εξαιρετικά πιθανή, όπως είχαν υποστηρίξει και οι προηγούμενοι ερευνητές.
Μυκηναϊκή εγκατάσταση στη Σχολή Ομήρου
Η Μυκηναϊκή εγκατάσταση στην Σχολή Ομήρου λειτούργησε πιθανότατα για την εποπτεία των λιμένων και των γαιών και για την προστασία-διαχείριση των πλούσιων υδάτινων πόρων της περιοχής και μπορεί να ενταχθεί σε ένα πλέγμα 7-8 Μυκηναϊκών θέσεων στην εύφορη και ευλίμενη Β.Δ. Ιθάκη. Το πλέγμα αυτό φαίνεται να ορίζει αδρά την μείζονα περιοχή του αστικού (κατά παράδοση Οδυσσειακού) κέντρου της νήσου στην διάρκεια της Μυκηναϊκής ανακτορικής περιόδου (14ο-13ο αι. π.Χ.).
Όσον αφορά στους ιστορικούς χρόνους, ο μέγιστος όγκος του κεραμεικού υλικού ανάγεται στην Ελληνιστική και πρώιμη Ρωμαϊκή περίοδο (έως και τον 1ο/2ο αι. μ.Χ.). Στο σύνολο των οστράκων μεγάλων σκευών, αναγνωρίζονται μέχρι τώρα και 8 θραύσματα περιρραντηρίων που συνηθίζονται σε ιερά.
Αρχαιολογικά ευρήματα
Πέρα από ένα πλήθος μικροαντικειμένων, στις ομάδες των ευρημάτων συγκαταλέγονται: Σύνολο 34, μέχρι στιγμής, θραυσμάτων πήλινων αφιερωμάτων, μερικές δεκάδες πήλινων αγνύθων, μικρός θησαυρός χρυσών κοσμημάτων και άλλα, κυρίως χάλκινα, κοσμήματα και αντικείμενα. 100 και πλέον νομίσματα διαφόρων πόλεων (3ου αι. π.Χ. έως 2ου αι. μ.Χ.), αποκαλύπτουν ροή επισκεπτών στον χώρο.
Από την συνεχιζόμενη εργασία διαλογής και καθαρισμού (κατά περίπτωση) χιλιάδων θραυσμάτων Ελληνιστικών/πρώϊμων Ρωμαϊκών κεραμίδων στέγης έχουν εντοπισθεί 14 δείγματα ενσφράγιστων κεραμίδων, με Ελληνικές και Λατινικές επιγραφές: μία φέρει σφράγισμα, με τμήμα επιγραφής και χωριστό το γράμμα Δ (δημοσία ;), άλλη είναι σφραγισμένη με το σύμπλεγμα γραμμάτων ΔΗ, προς τα αριστερά (κατοπτρικά) ως συντομογραφία της λέξης δημόσιος/δημοσία(;), ενώ 2 διατηρούν μέρος του ονόματος του Απόλλωνος Αγυιέως και υποδηλώνουν τοπική λατρεία.
Επιγραφικά ευρήματα με αναφορές στον Οδυσσέα
Από την πρόσφατη επεξεργασία του υλικού προέκυψε δείγμα πού σώζει σφράγισμα μείζονος σημασίας, με το όνομα [ΟΔ]ΥCCEOC (στην γενική) προς τα αριστερά. Σε άλλο θραύσμα διακρίνεται εγχάρακτη αφιερωματική επιγραφή, με το όνομά του πιθανότατα στην δοτική, ίσως από προσκυνητή: ΟΔΥC[CEI
Στο πλαίσιο της ερμηνείας του συγκροτήματος συνεκτιμήθηκαν τα ευρήματα της ανασκαφής του W. Vollgraff (του 1904) στο Άνω Άνδηρο. Από αυτά, κάποια είναι των όψιμων Ρωμαϊκών χρόνων, ανάμεσά τους μία μικρογραφική χάλκινη προτομή με τα χαρακτηριστικά του Οδυσσέως, σύμφωνα με την απόδοση της μορφής του στην Ελληνορωμαϊκή τέχνη, αλλά και στα χάλκινα νομίσματα της Ιθάκης του 4ου-3ου αι. π.Χ.
Ακμή και χρονολόγηση του κτηριακού συμπλέγματος
Η ακμαία λειτουργία του κτηριακού συμπλέγματος τοποθετείται στους Ελληνιστικούς έως και τους πρώιμους/μέσους Ρωμαϊκούς χρόνους (έως και τον 1ο/2ο αι. μ.Χ.). Το σύνολο χαρακτηρίζεται από στιβαρές δομές σε άνδηρα, ενσωματώνει εντυπωσιακά στοιχεία λαξευτής αρχιτεκτονικής, καθώς και κόγχες για αναθήματα ή επιγραφές, που μαρτυρούν την εντατική λατρευτική χρήση του Κάτω Ανδήρου.
Το Ελληνιστικό μνημειακό σύμπλεγμα μπορεί με βεβαιότητα, τώρα, να ταυτισθεί με το Οδύσσειον της Ιθάκης (με ύπαρξη ιερού/ηρώου του Οδυσσέως), το οποίο αναφέρεται, μαζί με σχετιζόμενους αγώνες (τα Οδύσσεια), σε ψήφισμα του δήμου των Ιθάκων του 207 π.Χ. περίπου από την Μαγνησία της Μ. Ασίας [IG IX 12 4, 1729]. Ο χαρακτήρας του Οδυσσείου και η ακριβής θέση του, σε σχέση με τους αγώνες, έχουν υπάρξει αντικείμενα γόνιμης επιστημονικής συζήτησης, ήδη από την δεκαετία του 1930.
Η λατρεία του Οδυσσέα στην Ιθάκη
Σήμερα, ένα αιώνα περίπου μετά τον εντοπισμό της εγχάρακτης αφιερωματικής επιγραφής ΕΥΧΗΝ ΟΔΥCCΕΙ σε θραύσμα πήλινου προσωπείου της Υστεροελληνιστικής εποχής από το Σπήλαιο του Όρμου της Πόλης, οι δύο νέες επιγραφικές μαρτυρίες της ίδιας εποχής (ΟΔΥCCΕOC και ΟΔΥCCEI) για την μεταγενέστερη λατρεία του ήρωα στην Β.Δ. Ιθάκη, έρχονται πλέον, σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα διαθέσιμα δεδομένα, να τεκμηριώσουν την ανάπτυξη ενός περίοπτου συγκροτήματος δημόσιου χαρακτήρα στην θέση, με μείζονα ρόλο στον θρησκευτικό, κοινωνικό και ενδεχομένως πολιτικό βίο των Ιθακησίων των Ελληνιστικών-πρώιμων Ρωμαϊκών χρόνων, αλλά και με ευρύτερο προσκυνηματικό χαρακτήρα.
Πρόγραμμα έρευνας Β. Ιθάκης
Το Πανεπιστημιακό Ερευνητικό Πρόγραμμα Β. Ιθάκης εξελίχθηκε αρχικά κατά τα έτη 2018-2022, μέσω Προγραμματικής Σύμβασης Πολιτιστικής Ανάπτυξης [Δήμου Ιθάκης, Εφορείας Αρχαιοτήτων Κεφαλληνίας και Ιθάκης (με Προϊστάμενο τον Δρα Γρ. Γρηγορακάκη), Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και Περιφέρειας Ιονίων Νήσων], χάρις στο έμπρακτο ενδιαφέρον του Δημάρχου Ιθάκης κ. Δ. Στανίτσα. Συνεχίζεται εντατικά μέσω της Επιτροπής Ερευνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, χάρις σε ευγενή χρηματική δωρεά του ζεύγους Δρος Δ. Γ. Αποστολοπούλου και Δρος Α. Παΐζη-Αποστολοπούλου, Ομότ. Διευθυντών Ερευνών του Ε.Ι.Ε. Στο Πρόγραμμα έχουν συμμετάσχει μέχρι τώρα οι αρχαιολόγοι: Γ. Γ. Λώλος (Ομότ. Καθηγητής, Επιστημονικός Υπεύθυνος), Δρ. Χρ. Μαραμπέα, Δρ. Στ. Οικονομίδης, Δρ. Κ.-Α. Τσώνος και Δ. Συρμαλής (Μ.Δ.Ε.). Επίσης, οι: Δρ. Ευ. Καρδαρά (Συντηρήτρια), Χρ. Βαποράκης (ως σύμβουλος Συντήρησης), Θ. Δεληγιάννη (χημικός), Δ. Σκυργιάννης (αρχιτέκτων), Κ. Γκανάς (πολ. μηχανικός) και Ά. Νοτιά (φιλόλογος). Για ειδικότερες μελέτες συνεργάζονται η Κ. Λιάμπη, Ομότ. Καθηγήτρια Αρχαίας Ιστορίας και η Α. Βλαχοπούλου, τ. Αναπλ. Καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας, ενώ συνδράμει σημαντικά, ως σύμβουλος, ο Χ. Κριτζάς, Επίτ. Διευθυντής του Επιγραφικού Μουσείου”.