Κάθε χρόνο σχεδόν 100.000 Ιάπωνες εξαφανίζονται χωρίς κανένα απολύτως ίχνος. Πολλοί υποθέτουν ότι σκηνοθετούν οι ίδιοι την εξαφάνισή τους, προκειμένου να βρουν ηρεμία κάπου αλλού, με μια νέα ταυτότητα.
Χιλιάδες Ιάπωνες εξαφανίζονται κάθε χρόνο από προσώπου γης. Οι άνθρωποι αυτοί κυριολεκτικά... εξαϋλώνονται, γι' αυτό και ονομάζονται Johatsu, που στα ιαπωνικά σημαίνει «εξαΰλωση».
Μια Γαλλίδα δημοσιογράφος, η Léna Mauger, είχε ερευνήσει το φαινόμενο του johatsu, ή «εξαφανισμένων ανθρώπων». Σύμφωνα με το βιβλίο της, κάθε χρόνο σχεδόν 100.000 Ιάπωνες εξαφανίζονται χωρίς κανένα απολύτως ίχνος.
«Πολλοί από αυτούς που δεν μπορούν να ξεφύγουν από την κατάθλιψη, να απαλλαγούν από τον εθισμό σε ουσίες ή να ξεφύγουν από μια σεξουαλική παρέκκλιση» απομακρύνονται από τις κοινότητές τους, λέει, μιλώντας στο Time η Mauger. Απορρίπτουν τις δουλειές και τις οικογένειές τους, αλλάζουν τα ονόματά τους ή τα πρόσωπά τους.
«Είναι κάτι για το οποίο δεν μπορείς να μιλήσεις, αλλά οι άνθρωποι μπορούν να εξαφανιστούν επειδή υπάρχει μια άλλη, υπόγεια κοινωνία κάτω από την ιαπωνική κοινωνία», είπε η συγγραφέας σε μια συνέντευξη για το βιβλίο της.
Μια χαρακτηριστική ιστορία έχει ως εξής: ένας άνδρας, ονόματι Norihiro, είχε απολυθεί από τη δουλειά του ως μηχανικός, αλλά ντρεπόταν να το πει στην οικογένειά του. Κάθε πρωί φορούσε το πουκάμισο και τη γραβάτα του, φιλούσε τη γυναίκα του και έφευγε με το αυτοκίνητο προς το γραφείο του. Αλλά χωρίς να έχει πού να πάει, έμενε όλη μέρα στο αυτοκίνητό του, μερικές φορές μέχρι αργά για να δώσει την εντύπωση ότι έπινε με τους συναδέλφους του.
Τελικά, καθώς δεν έπαιρνε πλέον το μισθό του, ο Norihiro δεν μπορούσε να συνεχίσει το ψέμα: αντίθετα, εξαφανίστηκε, φεύγοντας για τη Sanya, ένα μέρος τόσο μυστικό και ντροπιαστικό που είχε διαγραφεί από τους χάρτες του Τόκιο.
«Οι οδηγοί ταξί αποφεύγουν να μπαίνουν σε αυτή την ύποπτη γειτονιά», έγραψε η Mauger. «Οι μόνοι που πηγαίνουν εκεί, λένε, είναι αυτοί που έχουν αποκλειστεί από τη ζωή και έχουν ξεχαστεί από όλους - οι ανώνυμοι, οι Johatsu».
Πολλοί στην Ιαπωνία αμφισβητούν την ακρίβεια της αναφοράς του Mauger. «Οι περισσότεροι από εμάς που είδαμε [την ιστορία] τη βρήκαμε απίστευτη» λέει ο Charles McJilton, ένας μακροχρόνιος κάτοικος της Ιαπωνίας, του οποίου η οργάνωση Second Harvest παρέχει επισιτιστική βοήθεια σε άλλες μη κερδοσκοπικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνται στη Sanya.
Δεν έφτασαν ποτέ πολλές επενδύσεις στη Σάνια. Η φτωχική γειτονιά, που εκτείνεται μόνο σε λίγα τετράγωνα σε κάθε κατεύθυνση, ήταν κάποτε καταφύγιο για άντρες που απέτυχαν στις πρότερες δουλειές τους και αναζητούσαν περιστασιακή εργασία.
Όταν ο Μακ Τζίλτον μετακόμισε εκεί στις αρχές της δεκαετίας του 1990, οι αλλαγές στην εργατική νομοθεσία είχαν ήδη θέσει τέλος σε αυτή την πρακτική και σήμερα η περιοχή είναι ένας τόπος με φθηνά δωμάτια και οικονομικά εστιατόρια. Κάποια σημεία ή μέρη του βιβλίου της Mauger είναι στην καλύτερη περίπτωση «απλή φαντασία», λέει ο McJilton στο TIME.
«Δεν υπάρχει έξοδος, δεν υπάρχει διαφυγή»
Οι «κρυμμένοι κόσμοι» είναι μέρος της ιαπωνικής λαϊκής κουλτούρας, όπως και οπουδήποτε αλλού. Οι ελέφαντες εξαφανίζονται και οι γυναίκες κατεβαίνουν από σκάλες σε παράλληλες πραγματικότητες στις ιστορίες του Χαρούκι Μουρακάμι. Η ταινία με τις μεγαλύτερες εισπράξεις στη χώρα -μια ταινία κινουμένων σχεδίων για μια οικογένεια που έχει παγιδευτεί σε έναν υπερφυσικό κόσμο- ονομάζεται «Spirited Away».
«Όταν ήμασταν παιδιά, ακούγαμε συνέχεια αυτές τις ιστορίες kamikakushi» λέει η Maho, μια διερμηνέας που συνεργάζεται με το TIME, χρησιμοποιώντας την ιαπωνική λέξη για το «spirited away» (απαχθέντες). Και προσθέτει: «Όσοι εξαφανίζονταν επέστρεφαν πάντα με κάποιο σημάδι. Κάτι που έδειχνε ότι είχαν απαχθεί».
Ωστόσο, η «πολιτισμική» επικράτηση της εξαφάνισης δεν αντικατοπτρίζεται στις επίσημες στατιστικές της χώρας.
Η Εθνική Αστυνομική Υπηρεσία της Ιαπωνίας κατέγραψε πέρσι περίπου 82.000 αγνοούμενους και σημείωσε ότι περίπου 80.000 είχαν βρεθεί μέχρι το τέλος του έτους. Μόνο 23.000 από αυτούς παρέμεναν αγνοούμενοι για περισσότερο από μία εβδομάδα και περίπου 4.100 από αυτούς βρέθηκαν νεκροί.
Η Ένωση Υποστήριξης Αναζήτησης Αγνοουμένων της Ιαπωνίας (MPS), μια μη κερδοσκοπική οργάνωση που ιδρύθηκε για να παρέχει υποστήριξη στις οικογένειες των αγνοουμένων, υποστηρίζει ότι οι επίσημοι αριθμοί είναι πολύ χαμηλοί. «Ο πραγματικός, μη καταγεγραμμένος αριθμός εκτιμάται σε αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες», ισχυρίζεται η ιστοσελίδα της οργάνωσης.
Ο Takehiko Kariya, καθηγητής κοινωνιολογίας της ιαπωνικής κοινωνίας στο Nissan Institute του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, εξηγεί ότι, ενώ άνθρωποι εξαφανίζονται σε όλες τις χώρες, υπάρχουν ορισμένοι παράγοντες που καθιστούν πιο πιθανή την ύπαρξη του johatsu στην Ιαπωνία.
Τα τελευταία 20 χρόνια, λέει, τα σχολεία καλλιεργούν επίσημα τη δημιουργικότητα και την ατομική έκφραση, αλλά το κοινωνικό περιβάλλον και ο χώρος εργασίας παραμένουν αμετάβλητα. Επιπλέον, η πειθαρχία και η ομαδική εργασία, που αποτελούσαν πλεονέκτημα κατά τη διάρκεια της οικονομικής άνθησης της Ιαπωνίας, έχουν παγιωθεί κατά τη διάρκεια δύο δεκαετιών οικονομικής στασιμότητας. Οι διακοπές έχουν μειωθεί, οι ώρες εργασίας έχουν αυξηθεί και οι απαιτήσεις των εταιρειών από τα άτομα έχουν γίνει πιο αυστηρές.
Πάνω από το 20% των ιαπωνικών εταιρειών δήλωσαν πέρσι ότι οι υπάλληλοί τους εργάζονται πάνω από 80 ώρες υπερωρίες το μήνα. Αυτές οι συνθήκες έχουν διαιωνίσει το γνωστό φαινόμενο του karoshi ή «θάνατος από υπερκόπωση» (επισήμως υπάρχουν περίπου 200 περιπτώσεις karoshi κάθε χρόνο, αλλά ένας ειδικός εκτιμά ότι ο πραγματικός αριθμός μπορεί να ξεπερνά τις 10.000).
«Όλοι παρακολουθούν ο ένας τον άλλον συνεχώς. Δεν υπάρχει διέξοδος, δεν υπάρχει διαφυγή», λέει ο Kariya. Ταυτόχρονα, προσθέτει, οι δομές υποστήριξης της οικογένειας και της κοινότητας έχουν διαλυθεί: «Αυτή η κοινωνία με έντονο ομαδικό πνεύμα αποτελείται πλέον από πολύ απομονωμένους, εξατομικευμένους ανθρώπους. Το να ζει κανείς μόνος γίνεται όλο και πιο συνηθισμένο. Οι άνθρωποι είναι πολύ μοναχικοί».
Σε μια τέτοια κουλτούρα, όπου η αποχώρηση από μια εταιρεία θεωρείται ντροπή, η εξαφάνιση είναι μια ελκυστική εναλλακτική λύση, λέει ο Τζέικ Άντελσταϊν, ένας βετεράνος δημοσιογράφος που ζει στην Ιαπωνία: «Αντιμέτωποι με την επιλογή της αυτοκτονίας, της εργασίας μέχρι θανάτου ή, απλώς, της εξαφάνισης και της έναρξης μιας νέας ζωής, η εξαφάνιση φαίνεται καλύτερη επιλογή» λέει στο TIME «Καλύτερα να λείπεις, παρά να είσαι νεκρός».
Αλλά ποιοι είναι αυτοί οι αγνοούμενοι; Και σε μια χώρα όπου η ενοικίαση ενός διαμερίσματος, η απόκτηση κινητού τηλεφώνου ή η εξασφάλιση θέσης σε παιδικό σταθμό περιλαμβάνει πολύπλοκες γραφειοκρατικές διαδικασίες, πού πηγαίνουν πραγματικά αυτοί που εξαφανίζονται;
«Πήρα το αυτοκίνητο και τον σκύλο και εξαφανίστηκα»
Οι johatsu μπορεί να είναι τυλιγμένοι σε μυστήριο, αλλά οι επιχειρήσεις που τους εξυπηρετούν είναι εύκολο να βρεθούν. Συλλογικά ονομάζονται yonige-ya, που μεταφράζεται ως «καταστήματα μιας νύχτας». Οι ιστοσελίδες τους είναι γεμάτες με τυποποιημένες φωτογραφίες από άψογα γραφεία και περιποιημένους υπαλλήλους.
Ένα φανταστικό yonige-ya με το όνομα Rising Sun ήταν το θέμα μιας δραματικής ιαπωνικής σειράς της δεκαετίας του 1990, με τίτλο Yonigeya Hompo.
Η σύνοψη της σειράς έλεγε: «Χρειάζεστε βοήθεια για τη διαχείριση των οικονομικών σας; Έχετε χρεοκοπήσει; Η Rising Sun είναι η συμβουλευτική εταιρεία που χρειάζεστε στο πλευρό σας. Είναι πολύ αργά για προσωρινές λύσεις; Η φυγή ή η αυτοκτονία είναι η μόνη διέξοδος; Απευθυνθείτε ξανά στη Rising Sun. Την ημέρα, ο Genji Masahiko διευθύνει μια αξιόπιστη συμβουλευτική εταιρεία, αλλά τη νύχτα βοηθά τους απελπισμένους να βρουν μια νέα ζωή».
Η πραγματική Rising Sun
Η Miho Saita είναι η διευθύνουσα σύμβουλος της πραγματικής εταιρείας Yonigeya TS Corporation.
Η Saita μιλά για το μάλλον παράξενο τηλεφώνημα που δέχτηκε νωρίτερα το πρωί από έναν πανικοβλημένο υποψήφιο πελάτη. Ήταν μια γυναίκα που ο μικρός γιος της δεν κοιμόταν. Ο σύζυγός της, που εργαζόταν σε φαρμακευτική εταιρεία, του έδινε ισχυρά ηρεμιστικά. Η γυναίκα ανησυχούσε ότι ο γιος της θα πάθαινε κάτι κακό ή ότι θα έπαιρνε υπερβολική δόση. Ζήτησε λοιπόν από τη Saita να τη βοηθήσει να εξαφανιστεί μαζί με τον γιο της.
Η Saita είναι κάτι σαν... johatsu και η ίδια. Περίπου 15 χρόνια πριν, λέει, δραπέτευσε από έναν βίαιο σύζυγο στην παραθαλάσσια επαρχία Καναγκάουα. «Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε νόμος που να προστατεύει τα θύματα ενδοοικογενειακής βίας - η αστυνομία μπορούσε μόνο να ζητήσει [στον θύτη] να σταματήσει», λέει. «Πήρα το αυτοκίνητο και τον σκύλο μου και εξαφανίστηκα».
Μερικές φορές, μια ολόκληρη ομάδα εργάζεται για την εξαφάνιση ενός πελάτη, σαρώνοντας γρήγορα ένα διαμέρισμα στη μέση της νύχτας. Στην TS, το κόστος κυμαίνεται μεταξύ 50.000 γιεν (400 ευρώ) και 300.000 γιεν (2.000 ευρώ), ανάλογα με την ποσότητα των περιουσιακών στοιχείων που θέλει να πάρει μαζί του κάποιος, πόσο μακριά πηγαίνει και αν η μετακίνηση πρέπει να γίνει νύχτα. Η μεταφορά παιδιών μπορεί να αυξήσει τις τιμές.
Κάθε μέρα, η TS λαμβάνει πέντε έως δέκα αιτήματα όπως αυτό που περιέγραψε η Σαϊτά. Οι περισσότεροι άνθρωποι χρειάζονται απλώς συμβουλευτική ή νομική συμβουλή, αλλά η εταιρεία ισχυρίζεται ότι βοηθά περίπου 100-150 άτομα να εξαφανιστούν κάθε χρόνο.
Το Σπίτι του Ανατέλλοντος Ηλίου
Ο ιστότοπος της TS, στα ιαπωνικά, τονίζει ότι η συμβουλευτική της υπηρεσία εξετάζει κάθε αίτημα φυγής ξεχωριστά και δεν βοηθά άτομα που εμπλέκονται σε παράνομες δραστηριότητες ή προσπαθούν να διαφύγουν από αυτές. Ωστόσο, σε έναν ξένο, η εταιρεία και άλλες παρόμοιες φαίνεται να λειτουργούν σε ένα νόμιμο ημι-κόσμο. Για να βοηθήσει τους πελάτες της να εξαφανιστούν, για παράδειγμα, η Saita λέει ότι τα 22 υποκαταστήματα της TS μπορούν να συνάψουν ψεύτικες συμβάσεις κινητής τηλεφωνίας ή να ανακατευθύνουν την αλληλογραφία σε διαμερίσματα-παγίδες. Σε περιπτώσεις παρενόχλησης, η εταιρεία μπορεί να ψάξει αυτοκίνητα και σπίτια για κοριούς και συσκευές παρακολούθησης.
Αν και η TS είναι από τις μεγαλύτερες εταιρείες του είδους, η Saita ισχυρίζεται ότι υπάρχουν πολλές εταιρείες όπως η δική της, που εργάζονται για να «καλύψουν το κενό» που αφήνουν η αστυνομία, τα καταφύγια γυναικών και οι κοινωνικές υπηρεσίες. Αυτό το κενό έχει δημιουργηθεί εν μέρει, σύμφωνα με τους επικριτές, λόγω της αδυναμίας της αστυνομίας να αποτρέψει τη συνεχιζόμενη κακοποίηση σε περιπτώσεις ενδοοικογενειακής βίας.
Η Ιαπωνία θέσπισε τον πρώτο νόμο για την ενδοοικογενειακή βία μόλις το 2001. Οι επίσημες στατιστικές έδειξαν ότι μία στις τέσσερις Γιαπωνέζες υφίστατο κακοποίηση από τον σύζυγό της, σύμφωνα με δημοσίευμα της εφημερίδας Japan Times, το οποίο σημειώνει ότι ορισμένοι ειδικοί εκτιμούν ότι οι πραγματικοί αριθμοί ενδέχεται να είναι πολύ υψηλότεροι.
«Σχεδόν όλες οι πελάτισσές μου έχουν πάει στην αστυνομία και έχουν υποβάλει καταγγελία, αλλά η αστυνομία δεν μπορεί να προσφέρει πρακτική βοήθεια», ισχυρίζεται η Saita.
Τα θύματα ενδοοικογενειακής βίας αποτελούν περίπου το 20% του φόρτου εργασίας της TS. Άλλοι λόγοι για να γίνει yonige είναι τα χρέη, η απόδραση από θρησκευτικές σέκτες ή οι καταπιεστικοί εργοδότες. Ωστόσο, μερικές φορές, οι άνθρωποι θέλουν να εξαφανιστούν χωρίς προφανή εξήγηση: «Όταν τους ρωτάμε πού θέλουν να πάνε, απαντούν "Δεν ξέρω, απλά θέλω να αλλάξω περιβάλλον. Δεν ανήκω εδώ"», λέει η Σαϊτά. «Ψάχνουν ένα νέο μέρος, έναν νέο κόσμο».
Η διαφυγή από χρέη τζόγου είναι συχνή. Οι κουλοχέρηδες, η μεγαλύτερη μορφή τζόγου στη χώρα, απέφεραν περισσότερα από 23,3 τρισ. γιεν (180 δισ. ευρώ) πέρσι, σύμφωνα με το Bloomberg. Αυτό είναι περισσότερο από τα συνολικά έσοδα του Λας Βέγκας, της Σιγκαπούρης και του Μακάο, ή περίπου το 4% του ΑΕΠ της Ιαπωνίας. Υπάρχουν και άλλες παγίδες: το ευρέως διαδεδομένο σύστημα χρηματοοικονομικών εγγυητών σημαίνει ότι οι άνθρωποι μπορούν ξαφνικά να καταλήξουν να είναι υπεύθυνοι για τα χρέη άλλων.
Η προσφυγή σε έναν yonigeya δεν είναι η μόνη επιλογή για όσους θέλουν να εξαφανιστούν. Στην πραγματικότητα, για τους οφειλέτες, το κόστος των μυστικών υπηρεσιών μετακόμισης ή εξαφάνισης, όπως αυτές που παρέχει η Saita, είναι συνήθως απαγορευτικό. Κάποιοι προτιμούν να το κάνουν μόνοι τους, με τη βοήθεια μιας σειράς δημοσιευμένων οδηγών: «Perfect Vanishing: Reset Your Life» (Τέλεια εξαφάνιση: Ξεκινήστε ξανά τη ζωή σας), είναι ο τίτλος ενός από αυτούς. Ένας άλλος έχει τίτλο που μεταφράζεται ως «Το πλήρες εγχειρίδιο της εξαφάνισης» και φέρει το σλόγκαν «Απορρίψτε τη θλιβερή, αξιολύπητη πραγματικότητά σας».
«Οι άνθρωποι είναι αρκετά προβλέψιμοι»
Με μια ολόκληρη βιομηχανία αφιερωμένη στο να βοηθά τους ανθρώπους να εξαφανιστούν, είναι λογικό να υπάρχει και μια βιομηχανία αφιερωμένη στο να τους βρίσκει.
Η ιαπωνική αστυνομία μέτρησε πάνω από 6.000 εγγεγραμμένα γραφεία ντετέκτιβ στη χώρα.
Με περίπου 100 ντετέκτιβ στο δυναμικό του, το Hara είναι ένα από τα μεγαλύτερα του Τόκιο.
Το ανώνυμο υποκατάστημά του στην πολυσύχναστη περιοχή Shinjuku του Τόκιο αποφεύγει τα κλισέ των ταινιών νουάρ. Πρώτον, δεν επιτρέπεται το κάπνισμα στο εσωτερικό. Δεύτερον, οι ερωτήσεις πρέπει να αποστέλλονται εκ των προτέρων με φαξ.
Ο Masashi Kikuchi, ένας ντετέκτιβ με πυκνά φρύδια και κοστούμι με ρίγες, κάθεται για να απαντήσει στις ερωτήσεις του Time. Λέει ότι η δουλειά του ιδιωτικού ντετέκτιβ δεν είναι όπως την είχε φανταστεί. Οι περισσότερες έρευνες προέρχονται από άτομα που αναζητούν αποδείξεις για εξωσυζυγικές σχέσεις ή από γονείς που κατασκοπεύουν τον φίλο ή τη φίλη του παιδιού τους.
«Νόμιζα ότι θα ήταν όπως στις τηλεοπτικές σειρές, ήθελα να βοηθάω τους ανθρώπους», λέει ο Kikuchi. «Δεν είχα συνειδητοποιήσει ότι τόσες υποθέσεις θα αφορούσαν διαπροσωπικές σχέσεις».
Ωστόσο, περίπου το 20% των υποθέσεων του γραφείου αφορά αγνοούμενους. Η εταιρεία ειδικεύεται σε άτομα που έχουν εξαφανιστεί για διάστημα μεταξύ 10 ημερών και ενός μήνα.
Σύμφωνα με τον Κικούτσι, οι περισσότεροι εξαφανίζονται μετά από ρήξη των οικογενειακών σχέσεων, αλλά είναι επίσης συχνό φαινόμενο να το κάνουν για να ξεφύγουν από ανέντιμες εταιρείες ή χρέη από τζόγο. Συνήθως καταφεύγουν σε έναν υπόκοσμο από φθηνά ξενοδοχεία, μέχρι να βρεθούν. Περίπου το 10% των υποθέσεών του καταλήγουν σε αυτοκτονία.
Η Ιαπωνία έχει το δεύτερο υψηλότερο ποσοστό αυτοκτονιών μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ. Η αυτοκτονία παραμένει η κύρια αιτία θανάτου μεταξύ των ατόμων ηλικίας 22 έως 44 ετών.
Ενώ οι johatsu υποβάλλουν τις οικογένειές τους στον πόνο του μυστηρίου, η εξαφάνιση γλιτώνει τουλάχιστον τους αγαπημένους τους από το εξουθενωτικό κόστος της αυτοκτονίας. Εκτός από την ανάληψη των χρεών του αυτόχειρα, οι συγγενείς μπορεί επίσης να επιβαρυνθούν με ακριβά έξοδα... καθαρισμού, όπως αυτά που χρεώνει η διοίκηση ενός κτιρίου στο οποίο κάποιος αυτοκτονεί.
Ο Κικούτσι παρουσιάζει έναν φάκελο με υποθέσεις που έχουν επιλυθεί. Σε πλαστικές θήκες υπάρχουν φωτογραφίες που δείχνουν τους αγνοούμενους σε διάφορα μέρη: ξενοδοχεία φθηνής διαμονής και ίντερνετ καφέ. Υπάρχει μια φωτογραφία ενός μεσήλικα άνδρα σε μια άδεια αυλή γυμνασίου. Μια άλλη σε γήπεδο μπέιζμπολ.
«Οι άνθρωποι είναι αρκετά προβλέψιμοι», λέει ο Κικούτσι. «Όσοι θέλουν να αυτοκτονήσουν πηγαίνουν στα μέρη όπου ήταν πιο ευτυχισμένοι».
Προσθέτει ότι περίπου το 20% των περιπτώσεων αγνοουμένων είναι αδιέξοδες. «Μερικές φορές οι ντετέκτιβ μας βρίσκουν κάποιο ίχνος του ατόμου, όπως ένα αυτοκίνητο εγκαταλελειμμένο σε μια χωματερή, αλλά δεν μπορούν να προχωρήσουν περαιτέρω. Δεν μπορούν να καταλάβουν αν το άτομο αυτοκτόνησε ή αν ήταν στημένο, οπότε σταματάμε την έρευνα».