Ο Χένρι Μίλερ (Henry Miller), ένας από τους μεγαλύτερους Αμερικανούς συγγραφείς, ήταν ερωτευμένος με την Ελλάδα, και το αγαπημένο του αυτοσχέδιο βιβλίο αποτελούσε ένα οδοιπορικό της χώρας που αγαπούσε.
Ο «Κολοσσός του Αμαρουσίου» είναι ένα ιμπρεσιονιστικό ταξιδιωτικό βιβλίο που γράφτηκε το 1939 και διαβάζεται σαν ωδή στην Ελλάδα και στον χρόνο που ο συγγραφέας πέρασε εκεί.
Ο Μίλερ, που έζησε από το 1891 έως το 1980, ήταν ένας αντισυμβατικός συγγραφέας από κάθε άποψη. Ταξίδεψε εκτενώς στο εξωτερικό, προσπαθώντας να ζήσει έξω από τους περιορισμούς της συντηρητικής αμερικανικής κοινωνίας των δεκαετιών 1920-1930.
Το έργο του Αμερικανού συγγραφέα είναι γεμάτο από προβληματισμούς για την κοινωνία, φιλοσοφικές αναζητήσεις, εξωραϊσμένα αυτοβιογραφικά γεγονότα, ιμπρεσιονιστικούς μαιάνδρους και γραφικές περιγραφές του σεξ, το οποίο εκείνη την εποχή αποτελούσε θέμα-ταμπού στη λογοτεχνία των Ηνωμένων Πολιτειών.
Το 1939 τον προσκάλεσε στην Ελλάδα ο φίλος του Λόρενς Ντάρελ, ο γνωστός Βρετανός συγγραφέας, και έτσι ταξίδεψε στη μεσογειακή χώρα για να αναζωογονηθεί.
Οι εννέα μήνες που πέρασε στην «πατρίδα των θεών», όπως περιγράφει την Ελλάδα, αποτέλεσαν έμπνευση, και το βιβλίο που έγραψε εκεί το θεώρησε ως το μεγαλύτερο λογοτεχνικό του επίτευγμα.
Το Παρίσι εμπνέει τον Χένρι Μίλερ...
Ανήσυχο πνεύμα, ο Μίλερ μετακόμισε στο Παρίσι τη δεκαετία του 1930. Η γαλλική πρωτεύουσα δεν είχε καμία σχέση με τις συντηρητικές Ηνωμένες Πολιτείες που άφησε πίσω του.
Εκεί έγραψε τα δύο πρώτα του μυθιστορήματα, τον «Τροπικό του Καρκίνου» (1934) και τον «Τροπικό του Αιγόκερω» (1939), τα οποία περιείχαν σκηνές σεξ που οδήγησαν τους Αμερικανούς εκδότες στο να αρνηθούν να τα εκδώσουν.
Τα βιβλία που κρίθηκαν εντελώς άσεμνα τη δεκαετία του 1930, εκδόθηκαν τελικά το 1961. Μέχρι τότε η λογοτεχνική ιδιοφυΐα του Μίλερ είχε λάβει την αναγνώριση που της άξιζε.
...αλλά βρίσκει την πηγή έμπνευσής του στην Ελλάδα
Ο Durrell ζούσε με την οικογένειά του στην Κέρκυρα όταν κάλεσε τον Miller να τον ακολουθήσει εκεί. Ο Αμερικανός συγγραφέας ανακάλυψε αυτό που αποκαλούσε «σπίτι των θεών» στους εννέα μήνες που πέρασε εκεί.
«Η Ελλάδα είναι το σπίτι των θεών - μπορεί να έχουν πεθάνει, αλλά η παρουσία τους εξακολουθεί να γίνεται αισθητή. Οι θεοί είχαν ανθρώπινες διαστάσεις: δημιουργήθηκαν από το ανθρώπινο πνεύμα», έγραψε.
Συνοδευόμενος από τον Βρετανό φίλο του, ο Μίλερ ταξίδεψε εκτενώς στην Ελλάδα. Επισκέφθηκε την Αθήνα, την Επίδαυρο, τις Μυκήνες, έπλευσε στην Κρήτη και στην Ύδρα και ταξίδεψε σε άλλα μέρη της χώρας, τρέφοντας την ψυχή του.
Αν η ζωή στο κοσμοπολίτικο, ανέμελο προπολεμικό Παρίσι ήταν πηγή έμπνευσης για τον Αμερικανό συγγραφέα, η αγροτική Ελλάδα αποτέλεσε το σημείο επαφής του με τη φύση, έναν κόσμο γεμάτο γήινα θαύματα που του ήταν άγνωστα μέχρι τότε.
«Το φως της Ελλάδας άνοιξε τα μάτια μου, διείσδυσε στους πόρους μου, επεκτάθηκε σε όλο μου το είναι. Επέστρεψα στον κόσμο έχοντας βρει το αληθινό κέντρο και το αληθινό νόημα της κοσμικής περιστροφής», έγραψε ο Μίλερ.
Στο βιβλίο «Ο Κολοσσός του Αμαρουσίου», ο Μίλερ έγραψε για τις ελληνικές περιπέτειές του με τον Ντάρελ σε ιμπρεσιονιστικό ύφος. Έγραψε για το ότι παραλίγο να τον ποδοπατήσει ένα κοπάδι πρόβατα ενώ ξάπλωνε γυμνός σε μια παραλία, έπινε δροσερό νερό από ιερές πηγές και κοιμόταν σε ξενοδοχεία γεμάτα παρελθόν και μούχλα.
Κατά την επίσκεψή του στην Επίδαυρο και στο αρχαίο θέατρο, ο Αμερικανός συγγραφέας θαύμασε: «Ποτέ δεν γνώρισα την έννοια της ειρήνης, μέχρι που έφτασα στην Επίδαυρο… Μιλάω φυσικά για την ειρήνη που ξεπερνά κάθε κατανόηση. Δεν υπάρχει κανένα άλλο είδος».
Αλλά ανάμεσα στις επιφοιτήσεις του στην Ελλάδα και τις πολλές περιπέτειές του, η συνάντησή του με τον αληθινό Κολοσσό του Αμαρουσίου -το κύριο θέμα του βιβλίου του Μίλερ για την Ελλάδα- αποτέλεσε την έμπνευσή του.
Ο Κολοσσός του Αμαρουσίου
Ο άνθρωπος που αποτέλεσε την έμπνευση για τον τίτλο του βιβλίου του Χένρι Μίλερ για την Ελλάδα δεν ήταν άλλος από τον Γιώργο Κατσίμπαλη (1899-1978).
Ένας χαρακτήρας μεγαλύτερος από τη ζωή, ο Κατσίμπαλης ήταν διανοούμενος, συγγραφέας και εκδότης βιβλιογραφίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας.
Όντας φίλος με τον Durrell, ο Βρετανός συγγραφέας σύστησε τον Κατσίμπαλη στον Miller και οι δύο άνδρες τα βρήκαν αμέσως. Ο Κατσίμπαλης «μπορούσε να γαλουχήσει τους νεκρούς με τα λόγια του», είπε ο Μίλερ για τον νέο του Έλληνα φίλο με θαυμασμό.
Σύντομα, ένας κύκλος καλλιτεχνών, ποιητών και συγγραφέων σχηματίστηκε γύρω από τον Miller, τον Κατσίμπαλη και τον Durrell. Στην πνευματική παρέα προστέθηκαν ο νομπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης και ο διάσημος ζωγράφος, γλύπτης και συγγραφέας Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας.
Ωστόσο, ο πρωταγωνιστής του βιβλίου είναι ο Κολοσσός Κατσίμπαλης, αν και ορισμένοι κριτικοί λένε ότι το βιβλίο είναι μια αυτοπροσωπογραφία του ίδιου του Μίλερ σε ένα ταξίδι ζωής σε έναν αξέχαστο τόπο.
Ο Μίλερ γράφει στο βιβλίο του «Ο Κολοσσός του Αμαρουσίου»:
«Θαυμαστά πράγματα συμβαίνουν σε κάποιον στην Ελλάδα - θαυμαστά καλά πράγματα που δεν μπορούν να συμβούν σε κάποιον πουθενά αλλού στη Γη. Κατά κάποιον τρόπο, σχεδόν σαν να γνέφει, η Ελλάδα παραμένει ακόμα υπό την προστασία του Δημιουργού. Οι άνθρωποι μπορεί να συνεχίζουν την ασήμαντη, αναποτελεσματική τους κακοποίηση, ακόμη και στην Ελλάδα, αλλά η μαγεία του Θεού εξακολουθεί να λειτουργεί [...] και ό,τι κι αν κάνει ή προσπαθήσει να κάνει το ανθρώπινο γένος, η Ελλάδα εξακολουθεί να είναι ένας ιερός περίβολος - και η πεποίθησή μου είναι ότι θα παραμείνει έτσι μέχρι το τέλος του κόσμου».
Οι τελευταίες γραμμές του Κολοσσού του Αμαρουσίου διαβάζονται σαν δήλωση και σαν προειδοποίηση:
«Η ίδια η Ελλάδα μπορεί να εμπλακεί, όπως εμπλακούμε τώρα εμείς οι ίδιοι, αλλά εγώ αρνούμαι κατηγορηματικά να γίνω κάτι λιγότερο από τον πολίτη του κόσμου που δήλωσα σιωπηλά ότι είμαι όταν στάθηκα στον τάφο του Αγαμέμνονα. Από εκείνη την ημέρα η ζωή μου αφιερώθηκε στην ανάκτηση της θεότητας του ανθρώπου. Ειρήνη σε όλους τους ανθρώπους, λέω, και ζωή πιο άφθονη!».
Επιστροφή στις ΗΠΑ
Μετά το ταξίδι που άλλαξε τη ζωή του στην Ελλάδα, ο Μίλερ επέστρεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Κολοσσός του Αμαρουσίου εκδόθηκε το 1941. Ήταν το τρίτο του βιβλίο και το αγαπημένο του.
Ο Μίλερ είχε φύγει από την Ελλάδα, αλλά εξακολουθούσε να το κουβαλάει μέσα του. «Η Ελλάδα είχε κάνει για μένα κάτι που η Νέα Υόρκη, ναι, ακόμη και η ίδια η Αμερική, δεν θα μπορούσε ποτέ να καταστρέψει. Η Ελλάδα με έκανε ελεύθερο και ολόκληρο… Σε όσους νομίζουν ότι η Ελλάδα σήμερα δεν έχει καμία σημασία επιτρέψτε μου να πω ότι δεν θα μπορούσε να γίνει μεγαλύτερο λάθος» αναφέρει.
Το 1954 ο «Κολοσσός» Γιώργος Κατσίμπαλης ταξίδεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες στο πλαίσιο του νόμου Smith-Mundt και έμεινε στο σπίτι του Miller στο Big Sur της Καλιφόρνια.
Ο Κατσίμπαλης λάτρεψε την περιοχή, γράφοντας αργότερα: «Έμεινα στο σπίτι του για δύο ημέρες. Είναι ένα ονειρεμένο μέρος. Θα του είμαι για πάντα ευγνώμων που μου επέτρεψε να δω μια από τις καλύτερες γωνιές του κόσμου».