Ζούμε σε μια εποχή συνεχούς παρακολούθησης. Έρευνες δείχνουν πώς αυτό μπορεί να αλλάξει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, ακόμη και ασυνείδητα.
Το 1785, ο Άγγλος φιλόσοφος Τζέρεμι Μπένθαμ σχεδίασε το τέλειο σωφρονιστικό ίδρυμα: κελιά περιβάλλουν έναν πύργο από τον οποίο ένας αόρατος φύλακας μπορεί να παρατηρεί οποιονδήποτε κρατούμενο κατά βούληση.
Από την πλευρά του κρατούμενου, σε οποιαδήποτε δεδομένη στιγμή, ο φύλακας μπορεί να τον παρακολουθεί ή μπορεί και όχι. Οι κρατούμενοι πρέπει να υποθέτουν ότι παρακολουθούνται συνεχώς και να συμπεριφέρονται αναλόγως. Καλώς ήρθατε στο Panopticon.
Πολλοί από εμάς θα αναγνωρίσουμε αυτό το αίσθημα της αδιάκοπης παρακολούθησης -φυσικής ή ψηφιακής. Πληροφορίες για το ποιοι είμαστε, τι κάνουμε, τι αγοράζουμε και πού πηγαίνουμε είναι όλο και πιο διαθέσιμες σε εντελώς ανώνυμους τρίτους.
Παρουσιάζουμε ένα μεγάλο μέρος της ζωής μας στο διαδικτυακό (μας) κοινό και, σε ορισμένους κοινωνικούς κύκλους, φροντίζουμε μέχρι και να μοιραζόμαστε την τοποθεσία μας με τους φίλους μας. Εκατομμύρια κάμερες κλειστού κυκλώματος τηλεόρασης (CCTV) μας παρακολουθούν σε δημόσιους χώρους και γνωρίζουμε ότι η αναγνώριση προσώπων με τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αντιστοιχίσει ονόματα σε πρόσωπα.
Πώς μας επηρεάζει, λοιπόν, το να μας παρακολουθούν; «Είναι ένα από τα πρώτα θέματα που μελετήθηκαν στην ψυχολογία» λέει ο Clément Belletier, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο Clermont Auvergne στη Γαλλία.
Το 1898, ο ψυχολόγος Norman Triplett έδειξε ότι οι ποδηλάτες αγωνίζονταν πιο σκληρά όταν υπήρχαν άλλοι παρόντες. Από τη δεκαετία του 1970 και μετά, μελέτες έδειξαν πώς αλλάζουμε την εμφανή συμπεριφορά μας όταν μας παρακολουθούν, προκειμένου να διαχειριστούμε τη φήμη μας και τις κοινωνικές συνέπειες.
Ωστόσο, το να μας παρακολουθούν δεν αλλάζει μόνο τη συμπεριφορά μας. Δεκαετίες ερευνών δείχνουν ότι επηρεάζει και το μυαλό μας, επηρεάζοντας τον τρόπο που σκεφτόμαστε.
Τώρα, μια νέα μελέτη αποκαλύπτει πώς το να μας παρακολουθούν επηρεάζει τις ασυνείδητες διεργασίες του εγκεφάλου μας. Και οι ερευνητές λένε ότι τα ευρήματα εγείρουν ανησυχίες για τη συλλογική ψυχική μας υγεία.
Διερευνητικά μάτια
Το να μας κοιτάζουν τραβά την προσοχή μας, όπως αποδεικνύεται από το λεγόμενο «φαινόμενο του βλέμματος μέσα στο πλήθος»: μέσα σε μια θάλασσα από πρόσωπα που δεν μας κοιτάζουν, εντοπίζουμε αμέσως ένα που μας κοιτάζει. Αυτό συμβαίνει επειδή η κατεύθυνση του βλέμματος, ειδικά η οπτική επαφή, είναι ένα ισχυρό κοινωνικό σήμα που μας βοηθά να αντιληφθούμε τις προθέσεις των άλλων και να προβλέψουμε τη συμπεριφορά τους.
Ακόμα και ως μωρά, ένα άμεσο βλέμμα τραβά γρήγορα την προσοχή μας. «Αυτές οι τάσεις εμφανίζονται πολύ νωρίς» και είναι παρούσες σε όλο το ζωικό βασίλειο, λέει η Clara Colombatto, που μελετά την κοινωνική γνώση στο Πανεπιστήμιο του Waterloo στο Οντάριο. Αυτή η ικανότητα πιθανώς εξελίχθηκε για να ανιχνεύει τους θηρευτές, κάτι που μπορεί να εξηγεί γιατί το να μας παρακολουθούν μπορεί να προκαλέσει ψυχολογική δυσφορία και φυσικές αντιδράσεις μάχης ή φυγής, όπως η εφίδρωση.
Σε συνειδητό επίπεδο, συμπεριφερόμαστε διαφορετικά όταν μας παρακολουθούν. Γινόμαστε πιο κοινωνικοί, που σημαίνει ότι είναι πιο πιθανό να δίνουμε και λιγότερο πιθανό να κλέβουμε ή να ρυπαίνουμε. Αυτός ο τρόπος σκέψης οδήγησε στην ιδέα ότι η παρακολούθηση θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για το κοινωνικό καλό -για την πρόληψη του εγκλήματος, για παράδειγμα-, αντανακλώντας τις μεθόδους του Bentham για τον έλεγχο των φυλακισμένων.
Το γεγονός ότι οι άνθρωποι συμπεριφέρονται διαφορετικά όταν τους παρακολουθούν δεν είναι τόσο αξιοπερίεργο. Ποιος από εμάς δεν έχει συμπεριφερθεί πιο εγωιστικά όταν ήταν μόνος του από ό,τι όταν τον έβλεπε κάποιος άλλος; Οι ψυχολόγοι αποδίδουν αυτό το φαινόμενο στην ανησυχία για τη φήμη και την υπόληψή μας.
Μνήμη και προσοχή
Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες, οι ερευνητές έχουν διαπιστώσει ότι το να παρακολουθείται κανείς επηρεάζει επίσης τις γνωστικές λειτουργίες, όπως τη μνήμη και την προσοχή.
Από τη μία, λοιπόν, η τακτική αυτή μπορεί να αποσπάσει πολύ την προσοχή. Μια μελέτη διαπίστωσε ότι οι συμμετέχοντες απέδωσαν χειρότερα σε μια εργασία μνήμης όταν τους παρουσιάστηκαν εικόνες με ανθρώπους που τους κοιτούσαν, σε σύγκριση με όταν τους παρουσιάστηκαν εικόνες με ανθρώπους που είχαν το βλέμμα στραμμένο αλλού. Οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το άμεσο βλέμμα τραβά την προσοχή των συμμετεχόντων και αποσπά την προσοχή τους από μια δεδομένη εργασία.
Οι επιπτώσεις της παρακολούθησης στη γνωστική λειτουργία είναι ακόμη βαθύτερες - φτάνουν μέχρι την ασυνείδητη επεξεργασία του περιβάλλοντος από τον εγκέφαλό μας.
Σε μια μελέτη που δημοσιεύθηκε τον περασμένο Δεκέμβριο, οι ερευνητές έδειξαν ότι το να παρακολουθείται κάποιος επιτάχυνε την ασυνείδητη ανάλυση των προσώπων από τους συμμετέχοντες.
Μια ομάδα με επικεφαλής τη νευροεπιστήμονα Kiley Seymour του Πανεπιστημίου Τεχνολογίας του Σίδνεϊ χρησιμοποίησε μια τεχνική που ονομάζεται CFS για να μετρήσει πόσο γρήγορα οι άνθρωποι ανίχνευαν οπτικά ερεθίσματα που αρχικά τους διέφευγαν.
Η τεχνική αυτή περιλαμβάνει την παρουσίαση κινούμενων, χρωματιστών μοτίβων στο ένα μάτι, κάτι που μπορεί να καθυστερήσει την αντίληψη των εικόνων που παρουσιάζονται στο άλλο μάτι.
Η Seymour και οι συνεργάτες της αναρωτήθηκαν αν αυτή η ασυνείδητη επεξεργασία μπορεί να επηρεαστεί από το γεγονός ότι κάποιος γνωρίζει ότι τον παρακολουθούν. Ζήτησαν από μια ομάδα ατόμων να παρακολουθήσουν την εγκατάσταση καμερών που μετέδιδαν ζωντανά την εικόνα τους σε ένα άλλο δωμάτιο. Στη συνέχεια, έδειξαν στους συμμετέχοντες πρόσωπα με την τεχνική CFS και τους ζήτησαν να πατήσουν κουμπιά για να υποδείξουν τη θέση κάθε προσώπου.
Τα άτομα της ομάδας που «παρακολουθούνταν» αντιλήφθηκαν τα πρόσωπα γρηγορότερα και με μεγαλύτερη ακρίβεια από εκείνα της ομάδας ελέγχου, τα οποία εκτέλεσαν την ίδια εργασία χωρίς την εμφανή παρακολούθηση. Η διαφορά ήταν σχεδόν ένα δευτερόλεπτο.
«Αυτό είναι σημαντικό για αυτού του είδους τις ασυνείδητες διαδικασίες», λέει η Colombatto. Αν και οι συμμετέχοντες που παρακολουθούνταν ανέφεραν ότι ένιωθαν ότι τους παρακολουθούν, δεν πίστευαν ότι αυτό επηρέαζε την απόδοσή τους.
Το φαινόμενο ήταν συγκεκριμένο για τα πρόσωπα -και δεν εμφανίστηκε σε ουδέτερα ερεθίσματα όπως τα αφηρημένα μοτίβα-, πράγμα που σημαίνει ότι το να παρακολουθείται κάποιος δεν αυξάνει απλώς τη διέγερση ή την προσπάθεια σε όλους τους τομείς. Το γεγονός ότι αυτή η ασυνείδητη διαδικασία επηρεάζεται από την υπόθεση της παρουσίας ενός παρατηρητή «δείχνει πόσο εξελιγμένη είναι η κοινωνική μας αντίληψη» λέει η Colombatto, μιλώντας στο Scientific American.
«Αυτές οι επιδράσεις δεν αφορούν μόνο τα μάτια. Είναι πιο γενικές επιδράσεις του μυαλού και της προσοχής των ανθρώπων που κατευθύνονται προς εσάς. Ονομάζουμε αυτές τις επιδράσεις ''επαφή μυαλού''», λέει η Colombatto. «Πρόκειται, πραγματικά, να είσαι το αντικείμενο της προσοχής κάποιου».
Αόρατες συνέπειες
Η παρακολούθηση, λοιπόν, φαίνεται να επιταχύνει την κοινωνική μας επεξεργασία. «Το συμπέρασμα θα ήταν ότι το να παρακολουθείσαι οδηγεί αυτόν τον ενσωματωμένο μηχανισμό επιβίωσης σε μια υπερβολική λειτουργία», λέει η Seymour. «Βρίσκεσαι σε κατάσταση μάχης ή φυγής, η οποία είναι επιβαρυντική για τον εγκέφαλο».
Πώς μπορεί λοιπόν όλα αυτά τα... πανταχού παρόντα «ηλεκτρονικά» μάτια να επηρεάζουν την ψυχική μας υγεία; Το κόστος μπορεί να είναι χειρότερο για τα άτομα με σχιζοφρένεια, τα οποία, σύμφωνα με την έρευνα της Seymour, μπορεί να είναι υπερευαίσθητα στο βλέμμα των άλλων.
Άλλες παθήσεις, όπως το κοινωνικό άγχος, χαρακτηρίζονται επίσης από υπερευαισθησία στα κοινωνικά ερεθίσματα, με συνέπεια την εμφάνιση συναισθημάτων δυσφορίας. «Θα έλεγα ότι η συνεχής παρακολούθηση του σύγχρονου κόσμου μας ωθεί όλους προς αυτή την κατεύθυνση, σε κάποιον βαθμό» λέει η Seymour, «που σημαίνει ότι είμαστε όλοι πιο συντονισμένοι με το κοινωνικό μας περιβάλλον και σε εγρήγορση, έτοιμοι να αντιδράσουμε ανά πάσα στιγμή».
Στο Panopticon, οι κρατούμενοι γνωρίζουν πάντα ότι ένας φρουρός μπορεί να τους παρακολουθεί, αλλά ποτέ δεν ξέρουν αν πραγματικά τους παρακολουθεί. Αυτός μπορεί να είναι ο λόγος για τον οποίο η φυλακή του Bentham φαίνεται τόσο σχετική στην ψηφιακή εποχή των αλγορίθμων και των κοινωνικών μέσων, όπου συχνά νιώθουμε ότι μας παρακολουθούν, αλλά δεν ξέρουμε ποιος μας παρακολουθεί.
Αυτή η συνεχής παρακολούθηση μπορεί να επιβαρύνει τη γνωστική μας λειτουργία με τρόπους που δεν κατανοούμε ακόμη. Οι ικανότητες που επηρεάζονται από την παρακολούθηση «είναι αυτές που μας επιτρέπουν να επικεντρωνόμαστε σε αυτό που κάνουμε: η προσοχή, η λειτουργική μνήμη και ούτω καθεξής», λέει ο Μπελετιέ. «Αν αυτές οι διαδικασίες επιβαρύνονται από την παρακολούθηση, θα περίμενε κανείς να επιδεινωθεί η ικανότητα συγκέντρωσης».
Αυτή η έρευνα υποδηλώνει ότι η ενίσχυση της παρακολούθησης στους χώρους εργασίας -συνήθως μια προσπάθεια να αυξηθεί η παραγωγικότητα- μπορεί στην πραγματικότητα να είναι αντιπαραγωγική. Υποδηλώνει επίσης ότι τα περιβάλλοντα ηλεκτρονικών εξετάσεων, όπου οι μαθητές παρακολουθούνται μέσω webcam από επιτηρητές ή τεχνητή νοημοσύνη, μπορεί να οδηγήσουν σε χαμηλότερη απόδοση.
«Πριν από 50 χρόνια δεν είχαμε τόσο μεγάλη παρακολούθηση, οπότε είναι ένα νέο κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο προσαρμοζόμαστε», λέει η Colombatto. «Είναι σημαντικό να σκεφτούμε πώς αυτό θα αλλάξει τη γνωστική μας λειτουργία, ακόμη και με ασυνείδητους τρόπους».