Ταινίες, ελληνικές και ξένες, που διαδραματίζονται στη θάλασσα και αποτελούν και φιλοσοφικά σχόλια για τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον.
Η θάλασσα ανέκαθεν αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους δημιουργούς κάθε μορφής τέχνης. Στον κινηματογράφο, όμως, έχει μια ιδιαίτερη θέση.
Το άγνωστο βάθος της, η αίσθηση του κινδύνου, η μεταφορική της σύνδεση με το ασυνείδητο και το άγνωστο, αλλά και η φυσική της ομορφιά την καθιστούν ιδανικό σκηνικό για ιστορίες μυστηρίου, περιπέτειας, δράματος και επιστημονικής φαντασίας.
Οι ταινίες που διαδραματίζονται στη θάλασσα ή κάτω από αυτήν δεν είναι απλώς εντυπωσιακές τεχνικά, αλλά αποτελούν και φιλοσοφικά σχόλια για τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον, την τεχνολογία και τα όρια της ανθρώπινης ύπαρξης.
Το θρίλερ της επιβίωσης
Δεν μπορεί κανείς να μιλήσει για θαλάσσιες ταινίες χωρίς να ξεκινήσει με το εμβληματικό Jaws (1975) του Στίβεν Σπίλμπεργκ. Η ταινία όχι μόνο εγκαινίασε την εποχή των «blockbusters» αλλά και καθόρισε το θαλάσσιο θρίλερ.
O καρχαρίας-τέρας του Jaws δεν είναι απλώς ένα θαλάσσιο πλάσμα· είναι το απόλυτο σύμβολο του ανεξέλεγκτου φόβου, της δύναμης της φύσης που δεν μπορεί να ελεγχθεί. Η θάλασσα, σε αυτή την περίπτωση, είναι ο απειλητικός χώρος, ένα βασίλειο στο οποίο ο άνθρωπος δεν ανήκει.
Στο ίδιο ύφος, το Open Water (2003) βασίζεται σε μια αληθινή ιστορία δύο δυτών που εγκαταλείπονται κατά λάθος στον ωκεανό. Η ταινία είναι εξαιρετικά λιτή στην παραγωγή της, αλλά έντονα αγχωτική. Το υδάτινο περιβάλλον εδώ δεν έχει τέρατα ή εξωπραγματικές απειλές· η απλή αίσθηση του ότι επιπλέεις στο απέραντο μπλε, με μόνη παρέα τον ορίζοντα και πιθανούς καρχαρίες, είναι αρκετή για να παγώσει το αίμα του θεατή.
Περιπέτειες στα βάθη των ωκεανών
Από τις πρώτες δεκαετίες του κινηματογράφου, η εξερεύνηση του βυθού αποτέλεσε σημαντικό θεματικό πυρήνα. Ο Ζακ-Ιβ Κουστώ, με το Le Monde du Silence (1956), παρουσίασε στο κοινό την απεραντοσύνη και τη μυστήριο του υποθαλάσσιου κόσμου με ντοκιμαντεριστική ακρίβεια.
Ενέπνευσε, δε, δεκάδες μελλοντικούς δημιουργούς, όπως τον Τζέιμς Κάμερον, ο οποίος αφιέρωσε μεγάλο μέρος της καριέρας του σε θαλάσσιες και υποβρύχιες ιστορίες.
Στο The Abyss (1989), ο Κάμερον εισάγει τον θεατή σε έναν υποθαλάσσιο σταθμό γεμάτο μυστήριο, όπου η επαφή με εξωγήινες μορφές ζωής γίνεται δυνατή μόνο στο απομονωμένο, ήσυχο βάθος της θάλασσας.
Η ταινία δεν είναι απλώς επιστημονικής φαντασίας· είναι ένα σχόλιο για τη μοναξιά, την απομόνωση και τα υπαρξιακά διλήμματα που φέρνει η επαφή με το άγνωστο.
Το ίδιο ισχύει και για την εξερεύνηση του Τιτανικού στην ταινία Titanic (1997), όπου οι υποβρύχιες σκηνές χρησιμεύουν ως γέφυρα ανάμεσα στο παρόν και το παρελθόν, στο ζωντανό και το χαμένο για πάντα.
Υποβρύχιοι πόλεμοι
Οι ταινίες με υποβρύχια, όπως το Das Boot (1981), προσφέρουν μια διαφορετική θέαση της θάλασσας: όχι ως πηγή έμπνευσης ή φόβου από τη φύση, αλλά ως κλειστοφοβικό πεδίο μάχης.
Το Das Boot απεικονίζει με σχεδόν ντοκιμαντερίστικο ρεαλισμό την καθημερινότητα των Γερμανών ναυτικών στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η θάλασσα δεν είναι το πρόβλημα — η απομόνωση και ο φόβος της βύθισης δημιουργούν ένα εκρηκτικό ψυχολογικό περιβάλλον.
Αντίστοιχα, ταινίες όπως το Crimson Tide (1995) και το The Hunt for Red October (1990) μεταφέρουν την ένταση του Ψυχρού Πολέμου κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, μέσα σε μεταλλικά τέρατα γεμάτα πυρηνικά όπλα και ανθρώπινη ένταση.
Η θάλασσα ως τόπος θαυμάτων
Η θάλασσα δεν είναι μόνο απειλητική ή πολιτικά φορτισμένη. Είναι επίσης ένας κόσμος παραμυθένιος, γεμάτος φαντασία και μαγεία. Από τη Μικρή Γοργόνα της Disney (1989), που έφερε κοντά παιδιά και ενήλικες στον υποθαλάσσιο κόσμο της Άριελ, μέχρι το Finding Nemo (2003), που συνδύασε την εντυπωσιακή ψηφιακή τεχνολογία με ένα συγκινητικό ταξίδι πατέρα-γιου, το νερό γίνεται χώρος προσωπικής αναζήτησης και ωρίμανσης.
Το Life of Pi (2012), του Ανγκ Λι, είναι μια από τις πιο ποιητικές απεικονίσεις της θάλασσας στον σύγχρονο κινηματογράφο. Η θάλασσα εδώ είναι ταυτόχρονα πραγματική και συμβολική — μια επιφάνεια που αντανακλά την ψυχή, μια πρόκληση για επιβίωση αλλά και ένας καθρέφτης της πίστης και της φαντασίας.
Ντοκιμαντέρ και περιβαλλοντική συνείδηση
Στις τελευταίες δεκαετίες, η περιβαλλοντική κρίση έχει οδηγήσει πολλούς σκηνοθέτες να εστιάσουν στις αλλαγές που συντελούνται στους ωκεανούς. Ταινίες όπως το The Cove (2009) του ελληνοαμερικανού Λούι Ψυχογιός που αποκαλύπτει τη σφαγή των δελφινιών στην Ιαπωνία, ή το Chasing Coral (2017), που τεκμηριώνει τη μαζική καταστροφή των κοραλλιογενών υφάλων, φέρνουν στο προσκήνιο την εύθραυστη σχέση του ανθρώπου με τη θαλάσσια ζωή.
Το ελληνικό τοπίο
Η Ελλάδα, χώρα κατεξοχήν θαλάσσια, έχει μια μακρά κινηματογραφική παράδοση συνδεδεμένη με τη θάλασσα. Είτε ως φυσικό τοπίο είτε ως συμβολικό πεδίο, το υγρό στοιχείο συνοδεύει τον Έλληνα δημιουργό και τον καθοδηγεί σε ποιητικές ή ρεαλιστικές προσεγγίσεις.
Το κορίτσι με τα μαύρα (1956) – Μιχάλης Κακογιάννης
Η ταινία του Κακογιάννη, γυρισμένη στη Ύδρα, αποτυπώνει τη θάλασσα ως φόντο κοινωνικών και συναισθηματικών συγκρούσεων. Η υδάτινη ομορφιά της Ύδρας ενισχύει τη δραματικότητα της αφήγησης, αλλά και υπογραμμίζει την απομόνωση και τις παραδόσεις που καθορίζουν τις ζωές των ηρώων.
Το απέραντο γαλάζιο (Le Grand Bleu, 1988) – Λυκ Μπεσόν
Αν και πρόκειται για γαλλική παραγωγή, μεγάλο μέρος της ταινίας γυρίστηκε στην Αμοργό και σε άλλα ελληνικά νησιά. Η παρουσία της Ελλάδας είναι τόσο έντονη, που πολλοί Έλληνες θεωρούν την ταινία σχεδόν "δική τους". Η θάλασσα εδώ παρουσιάζεται ως απόλυτη ελευθερία, ως έρωτας και ως θάνατος. Το νησιωτικό τοπίο, οι γκρεμοί και τα κρυστάλλινα νερά της Αμοργού αποτελούν την τέλεια αναπαράσταση του ονείρου της κατάδυσης και της απόδρασης από τον πολιτισμό.
Μικρά Αγγλία (2013) – Παντελής Βούλγαρης
Η Άνδρος και το ναυτικό της παρελθόν είναι το πλαίσιο της ιστορίας. Η θάλασσα εδώ δεν είναι εξωτική απόδραση, αλλά καθημερινότητα, χρέος, τραγωδία. Οι ήρωες χάνουν συζύγους, γιους και πατέρες στα κύματα. Ο Βούλγαρης χρησιμοποιεί το υγρό στοιχείο ως μελαγχολική υπενθύμιση της αναπόφευκτης απουσίας και της μοίρας των ναυτικών οικογενειών.
Οι ταινίες αυτές είναι πάντα, κατά βάθος, για τον άνθρωπο
Οι ταινίες που διαδραματίζονται στη θάλασσα ή κάτω από αυτήν δεν είναι ποτέ μόνο για τη φύση. Είναι πάντα, κατά βάθος, για τον άνθρωπο — για τον φόβο του, την ανάγκη του για εξερεύνηση, την επιθυμία του να κατανοήσει τον κόσμο και τον εαυτό του.
Η θάλασσα είναι ο καμβάς πάνω στον οποίο προβάλλονται οι πιο βαθιές ανθρώπινες αγωνίες: η μοναξιά, η επιβίωση, η πίστη, η αναζήτηση για νόημα.
Είτε πρόκειται για πολεμικά δράματα σε υποβρύχια, είτε για παραμυθένιες ιστορίες με γοργόνες και θαλάσσιους κόσμους, είτε για ντοκιμαντέρ που προειδοποιούν για την οικολογική καταστροφή, το υγρό στοιχείο προσφέρει έναν καθρέφτη όπου ο κινηματογράφος κοιτάζει κατάματα την ανθρώπινη ύπαρξη.