Όταν ο Τζον Γουίλιαμς πρότεινε το θέμα με τις δύο νότες για το «Jaws», ο Στίβεν Σπίλμπεργκ αρχικά σκέφτηκε ότι του έκανε... πλάκα.
Δύο απλές νότες έχουν γίνει συνώνυμες με την ένταση, τον φόβο και τους καρχαρίες, αντιπροσωπεύοντας τον αρχέγονο τρόμο τού να σε καταδιώκει ένα αρπακτικό. Και αυτό το οφείλουν σε μεγάλο βαθμό στο «Jaws».
Πριν από 50 χρόνια, η επιτυχημένη ταινία του Στίβεν Σπίλμπεργκ -μαζί με την τρομακτική μουσική του Τζον Γουίλιαμς- έπεισε γενιές κολυμβητών να τρέμουν το νερό, τη θάλασσα και τα μεγάλα βάθη.
Όταν ο Τζον Γουίλιαμς πρότεινε το μουσικό θέμα με τις δύο νότες για το «Jaws», ο Στίβεν Σπίλμπεργκ αρχικά σκέφτηκε ότι ήταν αστείο... Ότι του έκανε πλάκα. Ο Σπίλμπεργκ στην αρχή ήταν διστακτικός, αλλά μετά αναθεώρησε.
To πρώτo θερινό μπλοκμπάστερ
Το 1964, ο Αμερικανός ψαράς Φρανκ Μούντους σκότωσε έναν 4.500 λιβρών μεγάλο λευκό καρχαρία στα ανοικτά του Λονγκ Άιλαντ.
Αφού άκουσε την ιστορία, ο δημοσιογράφος Πίτερ Μπέντσλεϊ άρχισε να γράφει ένα μυθιστόρημα βασισμένο στην προσπάθεια τριών ανδρών να πιάσουν έναν ανθρωποφάγο καρχαρία, βασίζοντας τον χαρακτήρα του Κουίντ [Ρόμπερτ Σο] στον Μάντους.
Η Doubleday ανέθεσε στον Μπέντσλεϊ να γράψει το μυθιστόρημα και, το 1973, οι παραγωγοί της Universal Studios, Ρίτσαρντ Ντ. Ζάνουκ και Ντέιβιντ Μπράουν, αγόρασαν τα δικαιώματα του μυθιστορήματος πριν από τη δημοσίευσή του. Ο τότε 26χρονος Σπίλμπεργκ υπέγραψε για να αναλάβει τη σκηνοθεσία.
Αξιοποιώντας τόσο τους μυθικούς όσο και τους πραγματικούς φόβους για τους μεγάλους λευκούς καρχαρίες -συμπεριλαμβανομένης μιας διαβόητης σειράς επιθέσεων καρχαριών κατά μήκος της ακτής του Τζέρσεϊ το 1916-, το μυθιστόρημα του Μπέντσλεϊ κυκλοφόρησε το 1974 και έγινε μπεστ σέλερ. Το βιβλίο ήταν βασικό μέρος της διαφημιστικής καμπάνιας της Universal, η οποία ξεκίνησε αρκετούς μήνες πριν από την κυκλοφορία της ταινίας.
Από το φθινόπωρο του 1974, οι Zanuck, Brown και Benchley εμφανίστηκαν σε διάφορα ραδιοφωνικά και τηλεοπτικά προγράμματα για να προωθήσουν ταυτόχρονα την κυκλοφορία της έκδοσης του μυθιστορήματος και την επερχόμενη ταινία. Η προώθηση περιελάμβανε επίσης μια εθνική τηλεοπτική διαφημιστική καμπάνια με το θέμα με δύο νότες του ανερχόμενου συνθέτη Williams. Το σχέδιο ήταν να κυκλοφορήσει το καλοκαίρι, μια χρονική περίοδος που, εκείνη την εποχή, προοριζόταν για ταινίες με λιγότερο θετικές κριτικές.
Την εποχή εκείνη, οι ταινίες συνήθως κυκλοφορούσαν σε κάθε αγορά ξεχωριστά, μετά από τοπικές κριτικές. Ωστόσο, η απόφαση της Universal να κυκλοφορήσει την ταινία σε εκατοντάδες κινηματογράφους σε όλη τη χώρα στις 20 Ιουνίου 1975 οδήγησε σε τεράστια κέρδη, με αποτέλεσμα η ταινία να παραμείνει 14 εβδομάδες στην πρώτη θέση του box office στις ΗΠΑ.
Πολλοί θεωρούν το «Jaws» την πρώτη πραγματική καλοκαιρινή υπερπαραγωγή - το πρώτο θερινό μπλοκμπάστερ. Η ταινία εκτόξευσε την φήμη του Σπίλμπεργκ και σηματοδότησε την αρχή της μακροχρόνιας συνεργασίας του σκηνοθέτη με τον σήμερα 93χρονο Ουίλιαμς, ο οποίος θα κατέληγε να κερδίζει τον δεύτερο μεγαλύτερο αριθμό υποψηφιοτήτων για Όσκαρ στην ιστορία -54- μετά τον Γουόλτ Ντίσνεϊ με 59.
Η καρδιά της ταινίας
Αν και σήμερα θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα και ευρέως αναγνωρίσιμα μουσικά θέματα στην ιστορία του κινηματογράφου, η ιστορία της σύνθεσης του κομματιού πάει πολύ πίσω στον χρόνο.
Ο Williams είχε εμπνευστεί από συνθέτες του 19ου και 20ού αιώνα, όπως ο Claude Debussy, ο Igor Stravinsky και ειδικά η Συμφωνία αρ. 9 «Από τον Νέο Κόσμο» του Antonin Dvorak.
Στο θέμα του «Jaws» μπορείτε να ακούσετε τον απόηχο από το τέλος της συμφωνίας του Ντβόρζακ καθώς και ήχους από ένα άλλο μουσικό κομμάτι, το «Πέτρος και ο Λύκος», του Σεργκέι Προκόφιεφ.
Το «Πέτρος και ο Λύκος» και η μουσική από το «Jaws» είναι δύο εξαιρετικά παραδείγματα κομματιών που κάνουν χρήση των leitmotifs, δηλαδή μουσικών κομματιών που αντιπροσωπεύουν έναν τόπο ή έναν χαρακτήρα.
Ο μεταβαλλόμενος ρυθμός του οστινάτο -ένα μουσικό μοτίβο που επαναλαμβάνεται- προκαλεί εντεινόμενα επίπεδα συναισθήματος και φόβου. Και αυτό δεδομένου ότι ο καρχαρίας δεν εμφανίζεται μέχρι το 81ο λεπτό της 124λεπτης ταινίας.
Ωστόσο, η παρουσία του γίνεται διαρκώς αισθητή μέσω του θέματος του Γουίλιαμς, το οποίο, σύμφωνα με τη θεωρία ορισμένων μουσικολόγων, θυμίζει τον καρδιακό παλμό του καρχαρία.
Ήχοι που χειρίζονται τα συναισθήματα
Ο Γουίλιαμς οφείλει επίσης στην Disney την επανάσταση που έφερε στη μουσική των ταινιών και των σάουντρακ.
Αν και η καριέρα του ξεκίνησε στην εποχή του βωβού κινηματογράφου, ο Ντίσνεϊ αξιοποίησε τον ήχο για να δημιουργήσει έναν από τους μεγαλύτερους αστέρες στην ιστορία της διασκέδασης, τον Μίκυ Μάους.
Όταν ο Ντίσνεϊ είδε το «The Jazz Singer», το 1927, κατάλαβε ότι ο ήχος θα ήταν το μέλλον του κινηματογράφου.
Στις 18 Νοεμβρίου 1928, η ταινία «Steamboat Willie» έκανε πρεμιέρα στο Universal’s Colony Theater της Νέας Υόρκης ως η πρώτη ταινία κινουμένων σχεδίων της Disney που ενσωμάτωνε συγχρονισμένο ήχο.
Σε αντίθεση με προηγούμενες προσπάθειες να ενσωματωθεί ο ήχος στον κινηματογράφο με τη χρήση πικάπ ή ζωντανών μουσικών που έπαιζαν στο θέατρο, ο Disney χρησιμοποίησε μια τεχνολογία που ηχογραφούσε τον ήχο απευθείας στην ταινία.
«Mickey Mousing»
Δεν ήταν η πρώτη ταινία κινουμένων σχεδίων με συγχρονισμένο ήχο, αλλά ήταν μια τεχνική βελτίωση σε σχέση με προηγούμενες προσπάθειες, και η ταινία «Steamboat Willie» έγινε διεθνής επιτυχία, ξεκινώντας την καριέρα του Μίκυ - και της Disney.
Έκτοτε, η χρήση μουσικής ή ήχου για να ταιριάζει με το ρυθμό των χαρακτήρων στην οθόνη έγινε γνωστή ως «Mickey Mousing».
Το «King Kong» το 1933 χρησιμοποίησε επιδέξια το Mickey Mousing σε μια ταινία με ζωντανούς ηθοποιούς, με μουσική που μιμούνταν τις κινήσεις του γιγαντιαίου γορίλα.
Για παράδειγμα, σε μια σκηνή, ο Kong αρπάζει την Ann Darrow, την οποία υποδύεται η ηθοποιός Fay Wray. Ο συνθέτης Max Steiner χρησιμοποιεί πιο ελαφριά μουσική για να μεταδώσει την περιέργεια του Kong καθώς κρατά την Ann, ακολουθούμενη από απειλητικούς, ταχύτερους τόνους καθώς η Ann δραπετεύει και ο Kong την κυνηγά. Με αυτόν τον τρόπο, ο Steiner ενθαρρύνει τους θεατές να φοβούνται και να συνδεθούν με το τέρας καθ' όλη τη διάρκεια της ταινίας.
Το Mickey Mousing έχασε τη δημοτικότητά του μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Πολλοί κινηματογραφιστές το θεωρούσαν υπερβολικά απλοϊκό για την εξελισσόμενη και προοδευτική κινηματογραφική βιομηχανία.
«Less is more»
Παρά την κριτική, η τεχνική εξακολούθησε να χρησιμοποιείται για να συνοδεύσει μερικές εμβληματικές σκηνές, όπως το εμβληματικό «μαχαίρωμα» των βιολιών στο ντους όταν η Μάριον Κρέιν δολοφονείται στην ταινία «Ψυχώ» του Άλφρεντ Χίτσκοκ.
Ο Σπίλμπεργκ θαύμαζε τον Χίτσκοκ - μάλιστα, ο τότε 19χρονος Σπίλμπεργκ αποβλήθηκε ακόμη και από τα στούντιο της Universal αφού μπήκε κρυφά για να παρακολουθήσει την παραγωγή της ταινίας του Χίτσκοκ «Torn Curtain» του 1966.
Αν και ο Χίτσκοκ και ο Σπίλμπεργκ δεν συναντήθηκαν ποτέ, το «Jaws» δείχνει ξεκάθαρα την επιρροή του Χίτσκοκ, του «Μάστερ του Σασπένς». Και ίσως γι' αυτό ο Σπίλμπεργκ ξεπέρασε αρχικά τις αμφιβολίες του για τη χρήση κάτι τόσο απλού για να αποδώσει την ένταση σε μια ταινία θρίλερ.
Καθώς ο Γουίλιαμς συνέχιζε τη θρυλική καριέρα του, χρησιμοποίησε ένα παρόμοιο ηχητικό μοτίβο για ορισμένους χαρακτήρες του «Star Wars». Κάθε φορά που εμφανιζόταν ο Darth Vader, έπαιζε το «Imperial March» για να δημιουργήσει την ατμόσφαιρα της «σκοτεινής πλευράς».
Ενώ οι προϋπολογισμοί των ταινιών πλησιάζουν το μισό δισεκατομμύριο δολάρια, το θέμα του «Jaws» -και ο τρόπος με τον οποίο αυτές οι δύο νότες δημιουργούν ένταση- μας υπενθυμίζει ότι στον κινηματογράφο μερικές φορές όντως ισχύει το ρητό «less is more» - όσο λιγότερα τόσο το καλύτερο.