Μέσα στην Bibliotheca Fictiva,ανάμεσα σε περγαμηνές και μελάνια, φυλάσσεται η πιο μεγάλη αλήθεια για το ψέμα: ότι είναι τόσο παλιό όσο και η ίδια η γλώσσα.
Η μεγαλύτερη βιβλιοθήκη ψεμάτων στον κόσμο βρίσκεται στην καρδιά του πανεπιστημίου Johns Hopkins και φέρει ένα ειρωνικό όνομα: Bibliotheca Fictiva.
Μια συλλογή από περισσότερα από 1.200 ψεύτικα κείμενα - από πλαστά παπικά διατάγματα έως ανύπαρκτα έργα του Σαίξπηρ - που συγκεντρώθηκαν όχι για να αποδομήσουν το ψέμα, αλλά για να το κατανοήσουν. Εκεί, ανάμεσα σε περγαμηνές και μελάνια, φυλάσσεται η πιο μεγάλη αλήθεια για το ψέμα: ότι είναι τόσο παλιό όσο και η ίδια η γλώσσα.
«Αυτό που συμβαίνει σήμερα, συμβαίνει από παλιά»
Ο Earle Havens, διευθυντής του Virginia Fox Stern Center for the History of the Book in the Renaissance, ήταν εκείνος που το 2011 έπεισε το πανεπιστήμιο να αγοράσει αυτή τη συλλογή «από ψεύτικα πράγματα». Δεν το έκανε από περιέργεια, αλλά από διορατικότητα.
«Ποτέ άλλοτε δεν χρειαζόμασταν τόσο μια τέτοια συλλογή όσο τώρα», είπε τότε. Ο Havens κατάλαβε πως η εποχή του διαδικτύου και των social media δεν γέννησε το ψέμα - απλώς του έδωσε Wi-Fi και αλγόριθμους. Όπως σημειώνει, «αυτό που συμβαίνει σήμερα, συμβαίνει από την εφεύρεση της γραφής».
Ποιος ωφελείται από ένα ψέμα;
Η Bibliotheca Fictiva είναι ένας καθρέφτης που μας δείχνει ότι η ανθρώπινη ανάγκη να πλάθει, να παραποιεί και να ελέγχει την αφήγηση είναι τόσο αρχαία όσο και η επιθυμία για αλήθεια. Από τη «Δωρεά του Κωνσταντίνου» - το πλαστό έγγραφο που για αιώνες νομιμοποιούσε την εξουσία των παπών - μέχρι τους ψεύτικους ταξιδιωτικούς οδηγούς του Μεσαίωνα που περιέγραφαν φανταστικά τέρατα και «αγρίους» λαούς, το ψέμα υπήρξε πάντοτε εργαλείο εξουσίας, φόβου ή επιθυμίας. Τα fake news δεν είναι προϊόν του 21ου αιώνα∙ είναι απλώς η πιο σύγχρονη στολή του παλιού μας εαυτού.
Ο Havens και οι συνεργάτες του χρησιμοποιούν τη συλλογή για να διδάξουν τα... δέοντα στα ΜΜΕ. Στα μαθήματά τους, οι φοιτητές δεν μαθαίνουν απλώς να ξεχωρίζουν το αληθινό από το ψεύτικο, αλλά να ρωτούν ποιος ωφελείται.
Μια φοιτήτρια, η Chinyere Ihim, το περιέγραψε εύστοχα: «Δεν αναρωτιέμαι πια αν κάτι είναι αλήθεια. Αναρωτιέμαι ποιος το έγραψε, γιατί, και ποιο φόβο ή επιθυμία προσπαθεί να αγγίξει». Αυτή η μετατόπιση της προσοχής - από το περιεχόμενο στην πρόθεση - είναι ίσως το πιο κρίσιμο βήμα απέναντι στη σύγχρονη παραπληροφόρηση.
Γιατί το ψέμα ποτέ δεν στάθηκε απλώς λανθασμένη πληροφορία. Ήταν πάντα μια αφήγηση με σκοπό. Από τα ψευδή κείμενα που νομιμοποίησαν αυτοκρατορίες μέχρι τα memes που γίνονται «ειδήσεις» στο TikTok, το κίνητρο είναι το ίδιο: έλεγχος της πραγματικότητας μέσα από τη διαμόρφωση της φαντασίας.
Εργαστήριο ανθρωπολογίας της απάτης
Η βιβλιοθήκη των ψεμάτων μοιάζει έτσι λιγότερο με μουσείο και περισσότερο με εργαστήριο ανθρωπολογίας της απάτης. Εκεί μελετάται η ψυχολογία του ανθρώπου που επινοεί, πιστεύει ή αναπαράγει το ψέμα.
Κι αυτό δεν είναι τίποτα λιγότερο από μελέτη του ίδιου μας του πολιτισμού. Γιατί, όπως παραδέχονται οι επιμελητές της συλλογής, η γραφή υπήρξε πάντα διπλής όψης: ένα εργαλείο για την αποτύπωση της αλήθειας και ταυτόχρονα μια άμυνα απέναντι σε αυτήν.
Ένα συλλογικό «burnout» απέναντι στην αλήθεια
Σήμερα, με την έκρηξη της τεχνητής νοημοσύνης, η ψευδαίσθηση αποκτά βιομηχανική παραγωγή. Σύμφωνα με το NewsGuard, περισσότερες από 1.200 ιστοσελίδες παγκοσμίως παράγουν περιεχόμενο από AI χωρίς ανθρώπινη επιμέλεια - ειδήσεις που μοιάζουν πειστικές, αλλά δεν έχουν καν συγγραφέα.
Όπως σημειώνει η ερευνήτρια Kirsten Eddy του Pew Research Center, οι άνθρωποι είναι πλέον «εκτεθειμένοι σε περισσότερη πληροφορία από ποτέ, αλλά εμπιστεύονται λιγότερο από ποτέ». Το αποτέλεσμα δεν είναι απλώς σύγχυση, αλλά κόπωση∙ ένα συλλογικό «burnout» απέναντι στην αλήθεια.
Ωστόσο, όσοι μελετούν τη Bibliotheca Fictiva βρίσκουν σε αυτήν έναν παράξενο τόνο αισιοδοξίας. Η ανθρωπότητα έχει περάσει ξανά από κρίσεις πληροφορίας. Υπήρξαν εποχές που το βιβλίο, το τυπογραφείο ή το ραδιόφωνο έμοιαζαν να απειλούν την ίδια τη δυνατότητα να ξεχωρίζουμε το αληθινό από το ψεύτικο. Και όμως, επιβιώσαμε. Το ψέμα ήταν πάντοτε γρηγορότερο, αλλά η αλήθεια - με τη βραδύτητα του νου που σκέφτεται - είχε πάντοτε καλύτερη μνήμη.
Ο καθηγητής Christopher Celenza, κοσμήτορας στο Johns Hopkins, το θέτει απλά: «Πάντα θα υπάρχουν θεωρίες, ψευδείς ειδήσεις, άνθρωποι που πιστεύουν ανοησίες. Αλλά αν παραμείνουμε ενωμένοι γύρω από τη γνώση και την εμπειρία, έχουμε ελπίδα».
Είναι μια δήλωση σχεδόν ουτοπική σε μια εποχή όπου η αλήθεια μοιάζει να εξαρτάται από τα likes. Κι όμως, η ιστορία της Bibliotheca Fictiva δείχνει ότι το αρχαιότερο fake news - από τις πλαστογραφίες του Collier μέχρι τους μυθικούς Πάπες που γεννούσαν στη μέση της Ρώμης - δεν κατάφερε ποτέ να σβήσει εντελώς το φως της αλήθειας. Το θόλωσε, το σκέπασε, το ντύσε με βερνίκι, αλλά δεν το εξαφάνισε.
Οι «διευθυντές» της βιβλιοθήκης των ψεμάτων δεν είναι κυνικοί. Είναι πραγματιστές. Ξέρουν ότι το ψέμα είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Δεν μπορείς να το εξαλείψεις, μόνο να το διαβάσεις σωστά.
Να καταλάβεις τη λειτουργία του, να μάθεις τη γλώσσα του. Όπως εξηγεί ο Havens, το ζητούμενο δεν είναι να φτιάξουμε έναν κόσμο χωρίς ψέμα - αυτό θα ήταν απάνθρωπο - αλλά έναν κόσμο όπου το ψέμα αναγνωρίζεται, αναλύεται και περιορίζεται πριν προλάβει να γίνει δόγμα.