Μόνο το αμερικανικό Πεντάγωνο διαθέτει πλουσιότερη συλλογή σχετικών φακέλων. Όμως σε αντίθεση με την αμερικανική μυστικότητα, το αρχείο αυτό είναι ανοιχτό σε όλους - διακριτικό, χαμηλόφωνο, σχεδόν οικείο.
Στην καρδιά της ήσυχης σουηδικής πόλης Νόρκεπινγκ, λίγα λεπτά από το κέντρο, κάτω από τις αυλές των χρωματιστών πολυκατοικιών του προαστίου Ljura, υπάρχει ένα από τα πιο παράξενα και σαγηνευτικά μέρη του πλανήτη, ειδικά για τους απανταχού UFOλόγους.
Όχι ένα μουσείο, ούτε ένα πανεπιστημιακό εργαστήριο, αλλά ένα τεράστιο υπόγειο αρχείο - το Archives for the Unexplained - το μεγαλύτερο στον κόσμο αφιερωμένο στα ΑΤΙΑ, στα φαινόμενα που δεν εξηγούνται, στις σκιές που η επιστήμη αποφεύγει να κοιτάξει κατάματα. Μόνο το αμερικανικό Πεντάγωνο διαθέτει πλουσιότερη συλλογή σχετικών φακέλων. Όμως σε αντίθεση με την αμερικανική μυστικότητα, το σουηδικό αρχείο είναι ανοιχτό σε όλους - διακριτικό, χαμηλόφωνο, σχεδόν οικείο.
Στην σουηδική πόλη του Νόρκεπινγκ
Το Νόρκεπινγκ υπήρξε άλλοτε κέντρο της σουηδικής βιομηχανίας υφασμάτων. Όταν τα εργοστάσια έκλεισαν και οι μηχανές σώπασαν, η πόλη επαναπροσδιορίστηκε: πανεπιστημιούπολη, ήσυχη, με κανάλια που θυμίζουν μινιατούρα της Βενετίας του Βορρά.
Εκεί, το 1973, τρεις νεαροί φοιτητές - ο Άντερς Λίλιεγκρεν, ο Χάκαν Μπλόμκβιστ και ο Κιέλ Γιόνσον - αποφάσισαν να καταγράψουν ό,τι δεν μπορούσαν να εξηγήσουν.
Ξεκίνησαν με μια μικρή δανειστική βιβλιοθήκη μέσα στο φοιτητικό τους διαμέρισμα, με άρθρα για «άγνωστα ιπτάμενα αντικείμενα», αποκόμματα εφημερίδων και μαρτυρίες αυτοπτών. Μέσα σε λίγα χρόνια, η συλλογή τους ξεχείλισε. Το 1980 γεννήθηκε επίσημα το Archives for UFO Research, που αργότερα μετονομάστηκε Archives for the Unexplained - ένα όνομα που άφηνε χώρο για όλα τα μυστήρια του κόσμου.
Σήμερα, οι συλλογές απλώνονται σε δέκα υπόγεια αποθηκευτικά κελάρια, το καθένα γεμάτο με φακέλους, φωτογραφίες, ηχογραφήσεις, επιστολές και αντικείμενα από όλο τον πλανήτη. Πάνω από 20.000 υποθέσεις και αντικείμενα περιμένουν τους ερευνητές: από ρωσικά σχέδια UFO φτιαγμένα στο χέρι τη δεκαετία του ’60, έως αναφορές για «φαντάσματα πιλότους» που αναστάτωσαν τη Σουηδία στα τέλη του ’40.
Ο Λίλιεγκρεν, σήμερα διαχειριστής του αρχείου, γελά όταν τον ρωτούν αν οι φοιτητές που περνούν καθημερινά έξω από τα υπόγεια γνωρίζουν τι κρύβεται κάτω από τα πόδια τους. «Μάλλον νομίζουν πως μεταφέρουμε ναρκωτικά», λέει. «Δεν φαντάζονται ότι εκεί μέσα φυλάμε μισό αιώνα ιστορίας της ανθρώπινης περιέργειας».
Η καρδιά του αρχείου πάλλεται από αντιφατικές ενέργειες: επιστημονική επιμονή και λαϊκή φαντασία, σκεπτικισμό και πίστη. Ο Λίλιεγκρεν επιμένει ότι το αρχείο δεν είναι καταφύγιο «ουφομανών». «Έχουμε καεί αρκετές φορές από φανατικούς», λέει. «Προτιμάμε συνεργάτες με κοινωνιολογική ματιά - ανθρώπους που ενδιαφέρονται για το πώς οι κοινωνίες αντιδρούν στο ανεξήγητο».
Ο ίδιος υπήρξε από τους πρώτους που μελέτησαν τα κυβερνητικά έγγραφα για τα λεγόμενα «φαντάσματα πιλότους» και «πύραυλοι-φαντάσματα» - ανεξήγητες θεάσεις που αναστάτωσαν τη Σουηδία λίγο πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και που αποδείχθηκαν, δεκαετίες αργότερα, δοκιμές νέων πυραυλικών τεχνολογιών.
Καθώς ξεφυλλίζει τα ντοσιέ, ο Λίλιεγκρεν δείχνει με περηφάνια τις πιο σπάνιες προσθήκες. Ανάμεσά τους, ένα αρχείο από την Ισπανία: 120 τεράστιοι φάκελοι με αναφορές του οργανισμού Centro de Estudios Interplanetarios, συνοδευόμενοι από άλλους 30 με διασταυρώσεις ανά περιοχή - μια βάση δεδομένων για κάθε φαινόμενο στον ισπανικό ουρανό από τη δεκαετία του ’50 έως σήμερα.
Σε άλλη γωνιά, ένα λεπτό βιβλίο από τη Σοβιετική Ένωση, γραμμένο με το χέρι, διακοσμημένο με παιδικά σκίτσα: φωτεινές σφαίρες πάνω από στέγες, σκιές πάνω από ποτάμια. «Τότε απαγορευόταν κάθε συζήτηση για UFO», λέει. «Οι συγγραφείς αυτών των βιβλίων ρίσκαραν. Δεν ήξεραν ότι αυτά που έβλεπαν ήταν πύραυλοι, νόμιζαν ότι ήταν εξωγήινα».
Αυτό το μείγμα από αφέλεια, επιστήμη και πολιτισμό είναι που κάνει το αρχείο μοναδικό. Δεν πρόκειται για μουσείο «φαντασίας», αλλά για αποθετήριο της ανθρώπινης ανάγκης να κατανοήσει το ανεξήγητο. Στους φακέλους συνυπάρχουν η επιστολή ενός αγρότη που ορκίζεται ότι είδε φως να κατεβαίνει στο χωράφι του, με τα πρακτικά μιας συνεδρίας της NASA για ατμοσφαιρικά φαινόμενα. Οι συντελεστές του αρχείου δεν απορρίπτουν τίποτα - ταξινομούν, συγκρίνουν, καταγράφουν. Γιατί, όπως λέει ο Λίλιεγκρεν, «κάθε μαρτυρία, είτε αληθινή είτε όχι, λέει κάτι για το πώς αντιλαμβανόμαστε το άγνωστο».
Από το 2013, το αρχείο έχει επεκτείνει το πεδίο του πέρα από τα UFO. Πλέον περιλαμβάνει φακέλους για το τέρας του Λόχνες, για φαινόμενα τηλεπάθειας, για παραψυχολογικά πειράματα του Ψυχρού Πολέμου, ακόμη και για νεράιδες, δαίμονες και εξωσωματικές εμπειρίες. Οι προσφορές καταφθάνουν απ’ όλο τον κόσμο: «Μας καλούν άνθρωποι και λένε “είχαμε του πατέρα μου τη συλλογή για το τέρας του Λόχνες, θέλουμε να τη διασώσουμε”. Άλλοι προσφέρουν χρηματοδότηση, αρκεί να συμπεριλάβουμε και τις δικές τους ιστορίες». Έτσι, το αρχείο μεταμορφώνεται σιγά σιγά σε ένα παγκόσμιο μουσείο του ανεξήγητου, μια κιβωτό της ανθρώπινης περιέργειας.
Οι φάκελοι στοιβάζονται σε ράφια, σε δέκα διαφορετικά υπόγεια. Οι συνθήκες δεν είναι ιδανικές - υγρασία, στενοί διάδρομοι, εθελοντές που δουλεύουν αργά τη νύχτα. Όμως το πνεύμα τους θυμίζει τους πρώτους βιβλιοθηκάριους της γνώσης: ανθρώπους που σώζουν πληροφορίες όχι γιατί είναι χρήσιμες, αλλά γιατί μπορεί να αποδειχθούν χρήσιμες αργότερα.
Ορισμένοι οραματίζονται ένα μεγάλο, ενιαίο κτίριο για τη συλλογή, ένα μουσείο ανοιχτό στο κοινό. Αλλά ο Λίλιεγκρεν γελά με την ιδέα: «Θα μείνουμε στο Νόρκεπινγκ», λέει. «Είναι αδύνατο να μεταφέρεις τόσους φακέλους. Και, στο κάτω κάτω, πού αλλού θα ταίριαζε ένα αρχείο του αγνώστου, αν όχι κάτω από τα σπίτια των ανθρώπων;».
Το Archives for the Unexplained δεν προσπαθεί να αποδείξει ότι υπάρχουν εξωγήινοι. Προσπαθεί να κατανοήσει γιατί θέλουμε να πιστέψουμε ότι υπάρχουν. Στις σελίδες του καθρεφτίζεται η ίδια η ψυχολογία του 20ού αιώνα: ο φόβος του πυρηνικού αφανισμού, η γοητεία της τεχνολογίας, η ανάγκη για θαύμα σε έναν κόσμο που γίνεται όλο και πιο τεχνικός. Είναι, με άλλα λόγια, το αρχείο της ανθρώπινης φαντασίας - και αυτό ίσως να είναι το πιο πολύτιμο από όλα.