Το Ουζμπεκιστάν έχει ξεκινήσει μια φιλόδοξη τουριστική εκστρατεία, αλλά βρίσκεται σε διαμάχη με εμπειρογνώμονες στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς σχετικά με τον τρόπο προστασίας των ιστορικών μνημείων της χώρας.
Όλο το Ουζμπεκιστάν είναι εδώ και καιρό ένα απέραντο εργοτάξιο. Στην πρωτεύουσα Τασκένδη, οι εργασίες κατασκευής ενός εμπορικού κέντρου εκτείνονται κατά μήκος της λεωφόρου που οδηγεί στο συγκρότημα τζαμιών Hazrati Imam, δίπλα στο λαμπερό, σχεδόν ολοκληρωμένο Κέντρο Ισλαμικού Πολιτισμού.
Στη μικρή ιστορική πόλη Χίβα οι κατοικίες από λάσπη και άχυρο στο ιστορικό κέντρο κατεδαφίζονται και αντικαθίστανται από μοντέρνα ξενοδοχεία.
Αυτό είναι ίσως πιο εμφανές στη Σαμαρκάνδη, όπου ο δισεκατομμυριούχος επιχειρηματίας Μπακτιγιόρ Φαζίλοφ έχει επενδύσει χρήματα σε έργα για να αναδείξει την πόλη του: έργα όπως μια νέα αεροπορική εταιρεία, ένα διεθνές αεροδρόμιο που άνοιξε το 2022 και το παράξενο αντίγραφο της Disneyland, το «Silk Road Samarkand», ένα άψυχο και αποστειρωμένο τουριστικό θέρετρο που βρίσκεται έξω από την πόλη.
Η ιδέα του «Δρόμου του Μεταξιού»
«Η ιδέα του Δρόμου του Μεταξιού εφαρμόζεται σε όλα», δήλωσε η Σβετλάνα Γκορσένινα, ερευνήτρια και μέλος της οργάνωσης για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς του Ουζμπεκιστάν Alerte Héritage.
«Υπάρχουν εστιατόρια του Δρόμου του Μεταξιού, καταστήματα του Δρόμου του Μεταξιού, εκδρομές του Δρόμου του Μεταξιού, τουριστικά γραφεία αποκλειστικά αφιερωμένα στον Δρόμο του Μεταξιού. Έχει γίνει το μοναδικό μας πλεονέκτημα. Είναι ένα είδος αυτο-οριενταλισμού, που είναι κατάλοιπο του αποικιοκρατισμού», λέει η ίδια μιλώντας στο BBC.
Το θέμα είναι ότι λειτουργεί. Ο Δείκτης Ανάπτυξης Ταξιδιών και Τουρισμού του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ κατατάσσει πλέον το Ουζμπεκιστάν στην 78η θέση μεταξύ 119 χωρών, ανεβαίνοντας 16 θέσεις τα τελευταία πέντε χρόνια. Η κυβέρνηση του Ουζμπεκιστάν επενδύει στον τουριστικό τομέα μετά την παρουσίαση της στρατηγικής «Ουζμπεκιστάν 2030» από τον πρόεδρο της χώρας, Shavkat Mirziyoyev, τον Σεπτέμβριο του 2023, ενός τεράστιου κυβερνητικού σχεδίου που περιγράφει λεπτομερώς τους στόχους που πρέπει να επιτευχθούν σε διάφορους τομείς μέχρι την ημερομηνία αυτή.
Αυτοί οι στόχοι περιλαμβάνουν την αύξηση του αριθμού των ξένων τουριστών σε 15 εκατομμύρια, υπερδιπλασιάζοντας τους 6,6 εκατομμύρια επισκέπτες που δέχτηκε η χώρα το 2023. Ο πρόεδρος έχει επίσης ζητήσει τη δημιουργία «τουριστικών συμπλεγμάτων», συγκροτημάτων που θα παρέχουν διαμονή και άλλες υπηρεσίες για τουρίστες σε ένα μέρος.
Ένα από αυτά τα νέα συμπλέγματα είναι η πόλη Μπουχάρα. Πρόκειται για μια έκταση 33 εκταρίων στα περίχωρα της παλιάς πόλης, στην οποία σύντομα θα κατασκευαστεί ένα συγκρότημα αναψυχής με την ονομασία Eternal Bukhara. Ο Φαζίλοφ έχει επίσης συμμετοχή σε αυτό το έργο: είναι πρόεδρος μιας από τις μεγαλύτερες κατασκευαστικές εταιρείες του Ουζμπεκιστάν, της Enter Engineering, η οποία κατασκευάζει το συγκρότημα. Η εταιρεία είναι επιφυλακτική όσον αφορά τα πραγματικά της σχέδια για το χώρο, κυρίως επειδή έχει ήδη αποδειχθεί αρκετά αμφιλεγόμενο.
Τα αρχικά σχέδια που δημοσιεύθηκαν στον τοπικό Τύπο το περιέγραφαν ως «εθνογραφικό πάρκο» που θα αναπαράγει παραδοσιακά ουζμπεκικά κτίρια, όπως τα chaikhanas (τσαγερί), καθώς και εστιατόρια που θα σερβίρουν ουζμπεκική κουζίνα και ένα μουσείο αφιερωμένο στον ουζμπεκικό πολιτισμό.
«Δεν θέλουμε να επαναλάβουμε την ιστορία, αλλά να δημιουργήσουμε κάτι που θα έχει το δικό του αντίκτυπο» λέει ο Rustam Khaydarov, αναπληρωτής γενικός διευθυντής της Enter Engineering. «Θα είναι ένα μέρος όπου οι άνθρωποι θα μπορούν να χαλαρώσουν, με καφετέριες και ένα πολιτιστικό κέντρο για τους τοπικούς καλλιτέχνες να εκθέτουν τα έργα τους. Και περίπου το 70% του χώρου θα παραμείνει πράσινος».
«Υγειονομικός» τουρισμός
Η Enter Engineering σχεδιάζει επίσης να χτίσει μια σειρά από ξενοδοχεία πέντε αστέρων, με έως και 700 δωμάτια στο χώρο.
«Πλούσιοι άνθρωποι έρχονται ήδη στη Μπουχάρα, αλλά δεν είναι ικανοποιημένοι με την ποιότητα των ξενοδοχείων. Γι' αυτό θέλουμε να βελτιώσουμε την κατηγορία των ξενοδοχείων που προσφέρονται», είπε.
Θα υπάρχουν επίσης ιατρικές εγκαταστάσεις για να εξυπηρετήσουν ένα νέο είδος τουριστών που προσπαθεί να προσελκύσει το Ουζμπεκιστάν: επισκέπτες που έρχονται για φθηνή υγειονομική περίθαλψη, από οδοντιατρική έως πλαστική χειρουργική.
Η περιοχή αυτή ήταν παλιά η διοικητική ζώνη της Μπουχάρα, με κυβερνητικά γραφεία και ένα μεγάλο δημόσιο αθλητικό στάδιο.
Η κατεδάφιση του αθλητικού σταδίου το 2024 προκάλεσε δημόσια κατακραυγή (κάτι σπάνιο στο Ουζμπεκιστάν, μια χώρα όπου η δημόσια διαφωνία καταστέλλεται πολύ γρήγορα), και η Enter Engineering ανταποκρίθηκε με την κατασκευή τριών επιπλέον αθλητικών εγκαταστάσεων στα περίχωρα της πόλης. Ο χώρος περιβάλλεται από έναν δρόμο, πέρα από τον οποίο υπάρχουν μονότονα και ημιερειπωμένα συγκροτήματα κατοικιών, με πολλά κενά ισόγεια καταστήματα. Αν και απέχει μόλις λίγα λεπτά με τα πόδια από τα τουριστικά αξιοθέατα και τα μνημεία της Μπουχάρα, φαίνεται να βρίσκεται σε έναν άλλο κόσμο, μακριά από τον πυκνό τουρισμό του κέντρου της πόλης.
«Εδώ και χρόνια, το Ουζμπεκιστάν βρίσκεται σε μια διαδικασία εκκένωσης των κέντρων των πόλεων από τους κατοίκους τους», εξήγησε η Γκορσένινα, επισημαίνοντας ότι «είμαστε ήδη μάρτυρες της μεταμόρφωσης των πόλεων σε μουσεία για τουρίστες. Στη Μπουχάρα, υπάρχει ήδη αυτή η "τουριστική ζώνη" που είναι σαφώς ξεχωριστή από το υπόλοιπο της πόλης όπου ζουν οι κάτοικοι. Έχει γίνει ένα υπαίθριο μουσείο».
Ένας Ουζμπέκος αρχιτέκτονας, που δεν θέλησε να κατονομαστεί στο άρθρο, τονίζει εμφατικά: «Κάθε χρόνο, υπάρχουν όλο και περισσότεροι τουρίστες. Πάντα θεωρούσα τη Μπουχάρα ως έναν ζωντανό οργανισμό, και αυτός ο οργανισμός γίνεται πολύ αδύναμος και εύθραυστος. Δεν πρέπει να γίνει μια πόλη αποκλειστικά για τουρίστες, αλλά και για τους κατοίκους της. Κινδυνεύει να γίνει μια "Βενετία μέσα στην ασιατική στέπα"».
Η Alerte Héritage αντιτίθεται σθεναρά στο έργο «Αιώνια Μπουχάρα», εν μέρει επειδή, όπως υποστηρίζει, οι ντόπιοι δεν κλήθηκαν να εκφράσουν τη γνώμη τους για τη χρήση του χώρου. Ο Ουζμπέκος αρχιτέκτονας δήλωσε ότι η σημερινή κυβέρνηση επαναλαμβάνει τα λάθη της σοβιετικής εποχής. «Η Σοβιετική Ένωση κατέστρεψε μεγάλο μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς και την αντικατέστησε με σοβιετικά κτίρια, επειδή ήθελε να αφήσει το δικό της αποτύπωμα. Αυτή η παράδοση της κατεδάφισης είναι, δυστυχώς, ακόμα ζωντανή στο αίμα μας».
Αν και η «Αιώνια Μπουχάρα] δεν βρίσκεται εντός του ιστορικού κέντρου που έχει χαρακτηριστεί μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, εμπίπτει στην «ζώνη ασφαλείας», η οποία απαιτεί ακόμη την έγκριση της UNESCO πριν από την πραγματοποίηση αστικών αλλαγών.
Όταν το BBC επικοινώνησε με έναν εκπρόσωπο της UNESCO, τους είπε ότι «παρακολουθούν στενά» την κατάσταση και πρόσθεσε: «Ελπίζουμε ότι οι αρχές θα τηρήσουν τις δεσμεύσεις τους προς τη Σύμβαση για την Παγκόσμια Κληρονομιά και ότι δεν θα προχωρήσουν σε καμία κατεδάφιση/κατασκευή χωρίς την προηγούμενη αξιολόγηση της Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς τον Ιούλιο του 2025».
Η κατεδάφιση στην περιοχή «Eternal Bukhara» συνεχίζεται, με μόνο λίγα κτίρια να παραμένουν όρθια. Αυτό φαίνεται προβληματικό για την Unesco, ακόμη περισσότερο δεδομένου ότι ο διεθνής οργανισμός σχεδιάζει να φιλοξενήσει τη φετινή Γενική Συνέλευση στο Ουζμπεκιστάν, η οποία θα είναι η πρώτη φορά από το 1986 που η ετήσια συνάντηση θα πραγματοποιηθεί εκτός Παρισιού.
«Η UNESCO είναι ανίσχυρη. Τι έχει κάνει πραγματικά για την Κεντρική Ασία, για το Ουζμπεκιστάν;», αναρωτήθηκε ο Ουζμπέκος αρχιτέκτονας. Τόσο ο ίδιος όσο και η Alerte Héritage δεν έχουν πειστεί από τις προειδοποιήσεις της UNESCO προς την Enter Engineering. Ο Khaydarov, ωστόσο, διαβεβαίωσε ότι η εταιρεία δεν θα ξεκινήσει καμία οικοδομική εργασία μέχρι να λάβει το οριστικό πράσινο φως από την UNESCO – πράγμα που σημαίνει ότι θα πρέπει να περιμένουν ακόμη μήνες πριν ξεκινήσουν οι εργασίες.
«Δεν θέλουμε να υποστεί ζημιά η εικόνα της πόλης», δήλωσε ο Khaydarov. «Είναι θέμα φήμης. Αλλά επιλέξαμε αυτή την περιοχή επειδή βρίσκεται στη ζώνη ασφαλείας και είμαστε σίγουροι ότι θα λάβουμε την έγκριση της Unesco για να συνεχίσουμε».
Επιπλέον, επέμεινε ότι οι ντόπιοι υποστηρίζουν τα σχέδια, τα οποία χαρακτήρισε «κοινωνικό έργο» και όχι εμπορικό. «Θα δημιουργήσουμε τουλάχιστον 15.000 θέσεις εργασίας με αυτό το έργο», υποσχέθηκε.