Αν η Μεσόγειος έχει έναν δικό της ρυθμό, τότε το pomalo είναι ο παλμός της Δαλματίας: ο ρυθμός του φωτός που αλλάζει αργά στα νερά του Αδριατικού πελάγους, του καφέ που κρατά ώρες, της κουβέντας που δεν έχει τέλος ούτε σκοπό.
Στην Κροατία, μια μικρή λέξη κουβαλά έναν ολόκληρο τρόπο ζωής. Pomalo - κυριολεκτικά, «σιγά-σιγά» ή «χωρίς βιασύνη» - είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια προτροπή για ηρεμία· είναι μια φιλοσοφία που διαπερνά την καθημερινότητα, την εργασία, το φαγητό, την επικοινωνία, ακόμη και τον τρόπο με τον οποίο κοιτά κανείς τη θάλασσα.
Αν η Μεσόγειος έχει έναν δικό της ρυθμό, τότε το pomalo είναι ο παλμός της Δαλματίας: ο ρυθμός του φωτός που αλλάζει αργά στα νερά του Αδριατικού πελάγους, του καφέ που κρατά ώρες, της κουβέντας που δεν έχει τέλος ούτε σκοπό. Στο Ντουμπρόβνικ, δεν είναι lifestyle - είναι σχεδόν... βιολογικό αντανακλαστικό, ένα είδος αντίστασης απέναντι στον παγκόσμιο κανόνα της ταχύτητας.
Ζώντας σε ταχύτητες... pomalo
Οι ντόπιοι ξυπνούν pomalo, πίνουν καφέ pomalo, συναντιούνται, δουλεύουν, τρώνε και αγαπούν pomalo. Ο τουριστικός οδηγός Ίβαν Βούκοβιτς το περιγράφει σαν «τρόπο να βρίσκεσαι μέσα στη στιγμή, να απολαμβάνεις τις απλές χαρές χωρίς να σκέφτεσαι τι έρχεται μετά».
Η Ντέσα Καραμεχμέντοβιτς, καθηγήτρια πολιτιστικού τουρισμού, τονίζει μιλώντας στο BBC πως το pomalo είναι στάση ζωής, όχι παθητικότητα: μια συνειδητή επιβράδυνση, ένα αντί-πρόγραμμα σε έναν κόσμο που μετρά την αξία με τον ρυθμό. Το ξεχωρίζει από τη συγγενική έννοια fjaka - εκείνη την υπνηλία της γλυκιάς απραξίας, κάτι σαν το ιταλικό dolce far niente - εξηγώντας πως το pomalo δεν είναι ραθυμία, αλλά εγρήγορση χωρίς πίεση, παρουσία χωρίς άγχος.
Μια εμπειρία βραδείας απορρόφησης
Στη Δαλματία, η έννοια είναι δεμένη με τη φύση: τη θάλασσα, τον ήλιο, το απαλό θαλασσινό αεράκι (povjetarac), τις μακριές σκιές των απογεμάτων. Είναι ένας τρόπος ζωής που διαμορφώθηκε από τα νησιά και τα λιμάνια, από τις μέρες που μετρούσαν όχι τα ρολόγια αλλά οι παλίρροιες.
Το pomalo λειτουργεί σαν αρμονία με το περιβάλλον - ένα κάλεσμα να συντονιστείς με τους ρυθμούς του τόπου αντί να τους επιβάλεις. Για πολλούς, είναι και μια απάντηση στο φαινόμενο του υπερτουρισμού: μια πρόσκληση προς τους επισκέπτες να ζήσουν την Κροατία όχι σαν λίστα αξιοθέατων, αλλά σαν εμπειρία βραδείας απορρόφησης. «Αντί να τρέχεις να τα δεις όλα, διάλεξε ένα πράγμα, ένα τοπίο, ένα δείπνο, και ζήσε το πλήρως», λέει η Καραμεχμέντοβιτς.
Η φιλοσοφία αυτή δεν περιορίζεται στα λόγια. Στο Ντουμπρόβνικ, κάθε πτυχή της ζωής φαίνεται να την ενσαρκώνει: ο καφές δεν πίνεται στο πόδι· ένα γεύμα κρατά όσο χρειάζεται για να περάσει το φως από το ένα άκρο του τραπεζιού στο άλλο· μια συζήτηση δεν διακόπτεται ποτέ από ειδοποιήσεις. Η φράση που ακούγεται συχνά, «Pomalo, vrag odnio prešu!» - «Σιγά-σιγά, ο διάβολος να πάρει τη βιασύνη!» - συνοψίζει μια κοσμοθεωρία όπου η ταχύτητα θεωρείται κάτι δαιμονικό, μια μορφή τρέλας που καταστρέφει την απόλαυση.
Η δημοσιογράφος Kristin Vuković, που πέρασε χρόνια ανάμεσα στη Νέα Υόρκη και το Ντουμπρόβνικ, περιγράφει πώς το pomalo την επανέφερε στην ουσία της: από τις λίστες και τα ραντεβού, στις απλές στιγμές παρατήρησης. Καθώς καθόταν σε ένα καφέ στο Stradun, το μεσαιωνικό λιθόστρωτο της παλιάς πόλης, και έβλεπε τους περαστικούς να μπαινοβγαίνουν στις σκιές των τειχών, ένιωθε πως ο χρόνος απλώς διαστέλλεται. Δεν έπαυε να κυλά - αλλά έπαυε να πιέζει.
«Το pomalo δεν είναι διακοπές· είναι επανεκπαίδευση»
Οι ντόπιοι επιχειρηματίες Anna Slabovska και Sedi Fetahi, που εγκατέλειψαν την Ελβετία για να ανοίξουν ένα μικρό ξενοδοχείο στο Ντουμπρόβνικ, λένε πως χρειάστηκαν χρόνο για να μάθουν αυτή τη νέα γλώσσα ζωής. «Το pomalo δεν είναι διακοπές· είναι επανεκπαίδευση. Η ένταση λιώνει, ο ρυθμός σου μαλακώνει. Παρατηρείς το φως, τη σιωπή, τον ήχο της θάλασσας - και τότε αρχίζει η μαγεία του», λένε.
Η πραότητα αυτή δεν σημαίνει απραξία· σημαίνει προσοχή. Ο τεχνίτης που φτιάχνει ένα πιάτο με φρέσκο ψάρι, ο οινοποιός που αφήνει τον χρόνο να κάνει τη δουλειά του, ο μπάρμαν που γεμίζει το ποτήρι χωρίς να κοιτάζει το ρολόι - όλοι συμμετέχουν στην ίδια σιωπηλή συμφωνία.
Για τον αποσταγματοποιό Βλάχο Καρέβιτς, το pomalo είναι ακόμα και μέθοδος παραγωγής. «Δεν αφορά μόνο τη ζωή, αλλά και τη δουλειά», λέει. «Όταν αποστάζω gin, το pomalo σημαίνει να επιδιώκεις την ισορροπία, να επιτρέπεις στις γεύσεις να ωριμάσουν, να δημιουργείς κάτι που δεν είναι απλώς γευστικό αλλά συγκινησιακό». Το pomalo γίνεται, έτσι, μέτρο δημιουργικότητας: μια αργή ακρίβεια, ένας ρυθμός που επιτρέπει στην ποιότητα να αναδυθεί από την υπομονή.
Σε κοινωνικό επίπεδο, το pomalo ενώνει. Στα μεσημεριανά τραπέζια, στις πλατείες, στις βραδινές βόλτες, δεν υπάρχει αμηχανία σιωπής· υπάρχει κοινός ρυθμός. Οι άνθρωποι συναντιούνται όχι για να ανταλλάξουν πληροφορίες, αλλά για να μοιραστούν παρουσία.
Στην Κροατία, ο χρόνος του άλλου θεωρείται δώρο· δεν τον σπαταλάς, τον τιμάς. Ίσως γι’ αυτό το pomalo λειτουργεί και ως αντίδοτο στην αποξένωση: υπενθυμίζει ότι η ζωή δεν είναι χρονοδιάγραμμα, αλλά εμπειρία.
Η έννοια έχει τις ρίζες της στην επιβίωση. Στα παλιά ψαροχώρια, το να κάνεις κάτι βιαστικά μπορούσε να σημαίνει καταστροφή: ένα λάθος δέσιμο στο καΐκι, μια κακή κρίση και ο καιρός σε τιμωρούσε. Ο ρυθμός έπρεπε να συντονίζεται με τα στοιχεία της φύσης, και αυτή η πειθαρχία του αργού έμεινε σαν σοφία στους αιώνες. Σήμερα, σε έναν κόσμο υπερσυνδεδεμένο και εξουθενωμένο, το pomalo μοιάζει σχεδόν ριζοσπαστικό. Αν η ταχύτητα είναι η νέα κανονικότητα, τότε το να επιβραδύνεις είναι πράξη αντίστασης.
Το pomalo δεν είναι μεσογειακή εκδοχή της τεμπελιάς· είναι μια ποιότητα χρόνου. Είναι η στιγμή που αναπνέεις πριν απαντήσεις, το διάστημα ανάμεσα στις γουλιές, το χαμόγελο που κρατά λίγο περισσότερο. Είναι η συνείδηση ότι η βιασύνη δεν φέρνει αποτελέσματα, μόνο αποκοπή. Όπως λέει η συγγραφέας Τζαντράνκα Νιτσέτιτς: «Γιατί να βιάζεσαι, όταν μπορείς να απολαμβάνεις;».
Και ίσως αυτή να είναι η πιο γλυκιά ειρωνεία: το pomalo δεν είναι νοσταλγία για έναν αργό κόσμο που χάθηκε, αλλά υπόμνηση ότι ο αργός κόσμος δεν χάθηκε ποτέ - απλώς χρειάζεται να τον επιλέξεις.
Σε μια εποχή όπου το «γρήγορα» είναι συνώνυμο του «προόδου», η Δαλματία υπενθυμίζει πως η αληθινή πρόοδος βρίσκεται στην ικανότητα να σταθείς, να κοιτάξεις, να γευτείς, να υπάρξεις χωρίς άγχος. Όχι επειδή έχεις χρόνο, αλλά επειδή έχεις επίγνωση. Και μέσα σ’ αυτό το κενό ανάμεσα στις πράξεις, στις ανάσες και στα βλέμματα, αναδύεται η ουσία του pomalo: η ζωή όπως θα έπρεπε πάντα να είναι: όχι μικρότερη, αλλά βαθύτερη.